Ekkert lát á íslensku sykuræði

Sykuræðið hefur alvarleg áhrif á heilsu landsmanna. Þjóðin þyngist og algengi sykursýki hefur tvöfaldast á síðustu fimmtíu árum og talið er að þriðjungur sykursjúkra viti ekki af veikindum sínum.

„Sykursýki virðist hafa verið nær óþekkt á Íslandi fyrir 1950,“ segir Rafn Benediktsson, yfirlæknir á Landspítalanum. „Árið 2007 var talið að um 5-6% fólks á miðjum aldri (50-64 ára) væru með hana. Þessi gögn byggðu á hóprannsókn Hjartaverndar. Sú rannsókn benti til þess að árið 2007 vissi þriðjungur sykursjúkra ekki af veikindum sínum. Engin nýrri gögn eru til en vísbendingar eru um að staðan nú sé hér eins og í öðrum Evrópulöndum sem þýðir að 9-10% af fullorðnum 20 ára og eldri eru með sykursýki af tegund 2. Sykursýki af tegund 1 er einnig að aukast en ekki eru til nákvæmar tölur um umfang hennar.“

Kostnaðarbaggi á samfélaginu

Rafn segir nauðsynlegt að búa til gagnagrunn um sykursýki eins og er víða erlendis. Kostnaður samfélagsins er mikill vegna sykursýki. „Heilbrigðisyfirvöld ættu að standa fyrir slíku meðal annars þar sem kostnaðurinn sem tengist sykursýki og fylgikvillum er mikill og hefur erlendis verið áætlaður allt að 15% af heilbrigðisútgjöldum."

Norðurlandamet í sykuráti

Framboð á sykri hefur verið mest á Íslandi af Norðurlöndum.

Embætti landlæknis tekur saman fæðuframboðstölur á hverju ári en fæðuframboð veitir upplýsingar um það magn matvara sem er á boðstólum fyrir þjóðina ár hvert. Þó að fæðuframboðstölur veiti ekki beinar upplýsingar um neyslu gefa þær vísbendingar um þróun á matar­æði þjóðarinnar.

Sykurmagn á hvern Íslending hefur verið á bilinu 45 kíló til 48,3 kíló á ári, að undanskildu árinu 2014, eina heila árinu sem hærri álögur voru á sykri og sykurvörum. Framboðið minnkaði úr 48,3 kg/mann/ár árið 2013 í 41,8 kg/mann/ár árið 2014.

„Sykurframboðið minnkaði árið 2014, eina heila árið sem hærri álögur voru á sykri og sykurvörum, og var þá 42 kg/íbúa en árið 2013 var það 48 kg/íbúa. Flökt í sykurframboði á milli ára getur stafað af mismiklum birgðum um áramót þar sem sykur er vara með langt geymsluþol. Því er rétt að skoða meðaltalsframboð nokkurra ára þegar sykur er annars vegar,“ segir Elva Gísladóttir, næringarfræðingur hjá Embætti landlæknis.

Gosneysla og sykursýki

„Sykurneysla á Íslandi er mikil borið saman við til að mynda Noreg, þar er hún um 28–30 kg/íbúa árin 2012 og 2013.“

Elva segir gosdrykkjaneyslu óhóflega mikla hér á landi og eiga drjúgan þátt í hinni miklu sykurneyslu.

„Þrátt fyrir að gosdrykkjaframboðið (gos- og vatnsdrykkir með bæði sætu- og bragðefnum) hafi minnkað verulega milli ára var það 133 lítrar/íbúa árið 2014, eða um 2,5 lítrar/íbúa á viku.

Af Norðurlöndunum er framboð gosdrykkja minnst í Finnlandi, 45,5 lítrar/íbúa. Rannsóknir sýna að mikil neysla á sykurríkum vörum eykur líkur á offitu og tannskemmdum. Mikil neysla á sykruðum gos- og svaladrykkjum getur auk þess aukið líkur á sykursýki af tegund 2,“ segir Elva og mælir með því að drekka vatn, besta svaladrykkinn. 

„Hugsanlega skiptir neyslumynstur máli þar, en það virðist t.d. hafa mismunandi áhrif á efnaskipti líkamans hvort sykurs er neytt í minni skömmtum yfir daginn eða í miklu magni á stuttum tíma, eins og gerist þegar maður drekkur sykraða drykki, en þannig er auðvelt að innbyrða mikið magn sykurs á stuttum tíma.“

Ungir karlar neyta sykurs mest

Hún segir sælgætisframboðið svipað milli ára, um átján kíló á Íslending. „Það samsvarar um 350 g/íbúa á viku. Mælt er með því að gæta hófs í neyslu á sælgæti og fá sér frekar hnetur, fræ og ávexti.“

Elva segir mun á neyslu sykurs þegar hún er skoðuð eftir aldri. Ef skoðað sé hlutfall sykurs af heildarorku dagsins þá sé hún að meðaltali um 9% hjá öllum á aldrinum 18-80 ára í landskönnun sem var gerð á mataræði fullorðinna 2010-2011. Sykurneyslan sé meiri hjá yngri hópnum 18-30 ára, 11,3 % hjá konum og 12% hjá körlum.

„Í rannsókn á mataræði fimmtán ára unglinga sem Rannsóknastofa í næringarfræði framkvæmdi á árunum 2003-2004 kemur fram að viðbættur sykur var um 16% af heildarorku dagsins hjá þessum hópi. En samkvæmt ráðleggingum ætti neysla á viðbættum sykri að vera undir 10% af heildarorku dagsins, en jafnvel er talið að enn frekari takmörkun geti verið til bóta.“

Fé vantar í gagnagrunna 

„Við erum ekki með upplýsingar um það hvort íslenskir matvælaframleiðendur noti meira eða minna af sykri í sínum vörum miðað við vörur í öðrum löndum. Það er ekki hlutverk neinnar ríkisstofnunar að hafa eftirlit með sykurmagni í vörum. 

Vandamálið er kannski frekar þessi mikla neysla gosdrykkja hér á landi, en framboð gosdrykkja er langmest á Íslandi miðað við önnur Norðurlönd. Um 80% af viðbættum sykri í fæði Íslendinga koma úr gos- og svaladrykkjum, sælgæti, kökum, kexi og ís, þar af tæpur helmingur úr gos- og svaladrykkjum. 

Einfaldasta leiðin til að minnka sykurneyslu væri því að drekka minna eða ekkert af gos- og svaladrykkjum og gæta hófs í neyslu á sælgæti, kökum, kexi og ís. Á vefsíðunni sykurmagn.is er hægt að sjá myndrænt viðbættan sykur í ýmsum tegundum matvæla.

Varðandi upplýsingar um viðbættan sykur í matvöru á Íslandi þá erum við með íslenska gagnagrunninn um efnainnihald matvæla (ÍSGEM). Það hefur þó vantað fé undanfarin ár til að endurnýja upplýsingar um matvörur þar inni en ekki er vel skilgreint hvaða stofnun skuli bera ábyrgð á viðhaldi grunnsins og fjármögnun hans.“

Óskiljanleg undanþága

Dóra Guðrún Guðmundsdóttir, sviðsstjóri hjá Embætti landlæknis, segir þörf á því að greiða aðgengi að hollustu með því að fella niður álögur á ávexti og grænmeti og takmarka aðgengi að óhollustu. „Í ljósi þess hve þungt gosdrykkir vega í sykurneyslu þjóðarinnar er með öllu óskiljanlegt að sú vara fái undanþágu frá efra stigi virðisaukaskatts. Það væri því einfalt og rökrétt að færa gosdrykki úr neðra virðisaukaskattsþrepi í það efra þar sem verð á gosdrykkjum er mjög lágt á Íslandi miðað við önnur Norðurlönd.“

Íþróttafélög og sykurneysla

Þá þurfi að huga vel að því að takmarka auglýsingar sem beint er að börnum en samkvæmt fjölmiðlalögum er óheimilt að hvetja börn til neyslu á óhollum mat- og drykkjarvörum en misjafnt sé hvernig þessu er framfylgt og hvernig þessi lög eru túlkuð. Dóra nefnir einnig aðgengi barna og unglinga að sælgæti og óhollustu í íþróttamannvirkjum og á öðrum stöðum þar sem fólk kemur saman. Það hafi áhrif á hvað við borðum.

„Það þarf að hugleiða vel hvaða matvörur og drykkir eru seldir í íþróttamannvirkjum og hvaða auglýsingar eru leyfðar þar. Það er alltof oft sem maður sér sjálfsala með gosi og sælgæti, á stöðum sem börn koma á til að iðka íþróttir dagsdaglega og jafnvel á skólatíma. Einnig er algengt að sjá auglýsingar á til dæmis gosdrykkjum á þessum stöðum. Einnig væri gott ef fjáröflun íþróttafélaga myndi ekki ýta undir neyslu á óhollustu heldur frekar hollustuvörum. Það skýtur nokkuð skökku við að íþróttafélag fjármagni keppnisferðir með sölu á sælgæti og sem betur fer hafa nokkur félög og iðkendur lagt sig fram um að selja frekar hollustuvörur eins og grænmeti.“

Stjórnvöld gætu gert betur

„Því miður hefur ekki tekist nógu vel til hér og í þeim tilfellum sem reynt hefur verið að setja á einhvers konar sykurskatt þá hefur það ekki verið gert með lýðheilsumarkmið að leiðar­ljósi. Síðustu aðgerðir fóru svo í þveröfuga átt við lýðheilsumarkmið þar sem álögur á sykurríkum vörum, t.d. gosi og sælgæti, lækkuðu meðan álögur á matvæli, þ.m.t. ávexti og grænmeti, hækkuðu um áramótin 2014-2015,“ segir Dóra.

Embætti landlæknis telur það ekki farsælt, hvorki út frá sjónarmiðum heilsueflingar né jöfnuðar til heilsu, að lækka álögur á óhollustu eins og gosdrykki og sælgæti því það getur haft í för með sér aukna neyslu á þessum vörum sem er þó mikil fyrir. 

Hækkun á verði grænmetis og ávaxta getur hins vegar dregið úr neyslu þeirra sem er nú þegar of lítil, aðeins um helmingur af því sem ráðlagt er. Það hefur sýnt sig að verðbreytingar á grænmeti hafa haft áhrif á neyslu en við lækkun innflutningstolla og síðar afnám jókst grænmetisneyslan en við efnahagsþrengingarnar 2008 dró úr henni. 

Slíkar breytingar geta leitt til aukins ójöfnuðar til heilsu en opinberar ákvarðanir sem leiða til þess að hollar vörur hækki í verði og óhollar vörur lækki í verði geta leitt til þess að fólk færi sig í auknum mæli yfir í kaup á óhollum matvörum. Mikilvægt er að hafa í huga að ákvarðanir sem teknar eru fyrir utan heilbrigðiskerfið, t.d. skattabreytingar, geta haft mikil áhrif á heilsu og því er mælt með að ávallt séu metin möguleg áhrif slíkra aðgerða á heilsu.

Stefna í næringarmálum

Þessar breytingar áramótin 2014/2015 voru í andstöðu við tillögur sem vinnuhópur á vegum velferðarráðuneytis setti fram í aðgerðaáætlun til að draga úr tíðni offitu en þar var í fyrsta sæti að hækka álögur á óhollustu og nýta þá til skattalækkunar á hollari vörum. Rannsóknir hafa sýnt að slík forvarnaraðgerð sem hefur áhrif á aðgengi er áhrifaríkari en fræðsla.

Engin stefna hefur verið sett fram um næringu af stjórnvöldum síðan 1989. Þá hét hún manneldis- og neyslustefna. Hins vegar var nýverið sett á laggirnar ráðherranefnd um lýðheilsu sem á að skila lýðheilsustefnu og í tengslum við hana kom aukafjárveiting til að vinna frekar að heilsueflandi samfélögum. 

„Því ber vissulega að fagna og gott að finna að stjórnvöld styðja vel við þá nálgun en frekara fjármagn til heilsueflingar væri til bóta. Það væri ákjósanlegt að setja álögur á óhollustu sem eins og fram hefur komið er vænlegasta leiðin til að draga úr neyslunni og á sama tíma mætti nýta hluta af þeim álögum til að fjármagna heilsueflingarstarf með sambærilegum hætti og 1% af áfengisgjaldi og 0,9% af brúttósölu tóbaks er nýtt í forvarnarstarfi í áfengis- og tóbaksvörnum.“