Flækjusaga Illuga: Uns lengra varð ekki komist

Þessi grein átti að byrja svona: „Sumt er merkilegt í sögunni ekki af því það gerðist. Heldur af því það gerðist ekki.“ Og svo ætlaði ég að hella mér út í hugleiðingar um af hverju tæknimenning hefði ekki risið í Ástralíu þótt menn þar hefðu sannarlega haft tímann fyrir sér. Þegar Evrópumenn komu fyrst til Ástralíu í upphafi 17. aldar hittu þeir fyrir þjóðir sem bersýnilega höfðu búið lengi í álfunni stóru en voru þó enn steinaldarmenn á stigi veiðimanna og safnara.

Engin tækni, engir málmar, enginn landbúnaður. Samkvæmt öllum venjulegum skilgreiningum voru frumbyggjar Ástralíu eitthvert það frumstæðasta fólk sem Evrópumenn höfðu nokkurs staðar rekist á á jörðinni. Og hvers vegna?

(Áður en lengra er haldið: Auðvitað áttu frumbyggjar Ástralíu sína menningu, og jafnvel sína tækni. Sumt í hugmyndamenningu Ástrala var líka einkar athyglisvert. Og reyndar nota menn nú orðið „frumstæðir“ alls ekki af sömu léttúð og áður fyrrum. En þið vitið hvað ég meina. Alls staðar í heiminum, nema á mjög afmörkuðum og harðbýlum svæðum, hafði fyrr eða síðar þróast lengra komin tækni- eða samfélagsmenning af einhverju tagi. En ekki nema í mjög takmörkuðum mæli í Ástralíu.)

Hér áður fyrr voru menn ekki í vandræðum með að svara spurningum af þessu tagi. Sumir „kynþættir“ voru einfaldlega frumstæðari og ekki eins klárir og aðrir. Þegar menn fóru svo að gera sér grein fyrir að líklega höfðu menn sest fyrr að í Ástralíu en nokkurs staðar annars í heiminum, fyrir utan upprunaleg heimkynnin í Afríku, þá virtist svar af því tagi liggja ljóst fyrir. Frumbyggjar Ástralíu væru bara svona illa af guði gerðir!

Sem betur fer er ekki lengur tekið mark á slíkum „skýringum“. Vísindarannsóknir hafa nú leitt óyggjandi í ljós það sem siðferðið og samviskan hafa reyndar sagt okkur allan tímann – að það er enginn munur á manneskjunum og fyrirbærið „kynþáttur“ er í rauninni alls ekki til sem líffræðilegt hugtak, þótt það þyki enn nothæft í samfélagsfræðum ýmsum.

AF HVERJU EKKI AÐ SMALA KENGÚRUM?

Menn hafa sett fram ýmsar skýringar á þeim skorti á tæknimenningu sem einkenndi frumbyggja Ástralíu. Einu sinni sá ég því haldið fram að ástæðan væri sú að þar væru engin stórfljót sem menn hefðu þurft að bindast samtökum um að beisla; fyrsta uppspretta menningar hefði jú verið við ána Níl, árnar í Mesópótamíu, Indusfljótið og hin miklu vatnsföll í Kína. En þessi skýring gengur ekki. Tæknimenning var ekki bundin við stórfljótin, sjáið bara ríki Ameríku, og svo eru í Ástralíu ágætlega stór fljót sem menn hefðu alveg getað notað til áveitu ef þeim hefði dottið það í hug eða svo kosið.

Svo hafa menn upp á síðkastið verið að skoða betur upphaf landbúnaðar, sem er líkast til nauðsynleg forsenda tæknimenningar, og hafa áttað sig betur en áður á því að til skamms tíma litið var landbúnaður ekki endilega framfaraskref fyrir veiðimenn og safnara á steinöld. Hinir fyrstu bændur voru bæði skammlífari og bjuggu við verri heilsu en steinaldarmenn, svo var það kannski út úr neyð vegna lélegs árferðis við veiðarnar sem menn fóru að yrkja jörðina og halda skepnur? En svo hafi seinna komið í ljós kostirnir: Stóraukin fólksfjölgun sem hafði í för með sér aukna skipulagningu og sérhæfingu og kallaði á fleiri tól og tæki? Og þá spyrja menn: Var kannski aldrei það hallæri í Ástralíu sem kallaði á að menn létu sér detta í hug að pota sjálfir frækorni í jörð í stað þess að grafa bara upp næstu næringarríku rótina? Eða fækkaði aldrei svo kengúrum á illviðraskeiðum að frumbyggjar Ástralíu þyrftu að láta sér detta í hug að einfaldara væri að rækta þær bara innan girðingar en elta uppi þá næstu sem komst í spjótfæri?

Sá leyndardómur sem hér býr að baki er afar merkilegur og um hann átti þessi grein að fjalla. En þegar ég fór að skoða málið komst ég raunar að því að eitt er enn leyndardómsfyllra en aðgerðarleysi Ástralíumanna við tæknigrufl þegar þeir voru komnir á sinn stað í tilverunni. Það er ferðalagið sem þeir fóru í til að ná á þann áfangastað.

Homo sapiens sapiens, nútímamaður, kom fram á sjónarsviðið í Eþíópíu fyrir tæpum 200 þúsund árum. Þá voru ýmsar mannategundir þegar komnar á flakk um heiminn og Neanderdalsmenn áttu til dæmis eftir að ríkja í Evrópu fyrir 100 þúsund árum. En okkar maður hélt kyrru fyrir í Afríku í meira en 120 þúsund ár, það virtist satt að segja ekki búa í honum nein glórulaus „framfaraþrá“. En fyrir um 70 þúsund árum var hann farið að langa í ferðalag.

VAR ELDGOS UPPHAF FERÐALAGSINS?

Það er vel við hæfi að ferðalagið skyldi hefjast í Eþíópíu því við vitum ekki betur en að þar hafi Homo sapiens sapiens fyrst orðið til. Allt í einu datt í hann að gá hvað væri handan Rauðahafsins, þar sem nú heitir Jemen, og hann kom sér einhvern veginn yfir. Sumir telja að ferðalagið hafi kviknað eftir tröllslegt eldgos í Topa-fjalli á Súmötru fyrir 70 þúsund árum og hafði í för með sér kulda og trekk um víða veröld í mörg ár, það gæti vel hafa orðið hvöt til að leita skárri veiðisvæða annars staðar. Og sundið milli Afríku og Asíu er ekki nema 25 kílómetrar þar sem það er mjóst, til samanburðar eru 10 kílómetrar milli lands og Vestmannaeyja, og kannski var sjávarstaða þá lægri og sundið mjórra, kannski fleytti nútímamaðurinn sér yfir á frumstæðum flekum. Altént steig nútímamaður fyrst á land í Asíu fyrir um 70 þúsund árum.

Og hann lét ekki staðar numið. Nú hófst eitthvert makalausasta ferðalag sem maðurinn hefur nokkru sinni farið. Hann þræddi strendurnar kringum Arabíuskagann og inn í Persaflóann. Svo fór hann út Persaflóann og sem leið lá til Indlands. Og hann fór með ströndum Indlands inn í Bengalflóa og þaðan suður með Malajaskaga og út á indónesísku eyjarnar.

Ef eldgosið á Súmötru hefur verið upphafleg ástæða ferðalagsins hefur það óneitanlega verið svolítið eins og að ganga í gin ljónsins, en þegar maðurinn átti leið um var Topa-fjall sofnað að nýju fyrir þúsundum ára. En ekki staðnæmdist maðurinn samt á eyjunum; alltaf hélt hann áfram. Yfirleitt er skammt á milli eyjanna svo hann hefur getað fleytt sér yfir og sjávarstaðan hefur vafalaust víða verið lægri en nú. Hafi hann komið við á eyjunni Flores hefur hann hitt fyrir hina dvergvöxnu manntegund sem komin var af forföður hans, Homo erektus, pínulítið fólk, ekki nema rétt rúmur metri að lengd, Homo floresiensis, sem dó ekki út fyrr en fyrir 18 þúsund árum; sumir halda að hann leynist enn í skógunum þar sem þeir eru þéttastir.

AF HVERJU VARÐ ENGINN EFTIR?

En áfram hélt Homo sapiens sapiens og skaut sér líklega milli Nýju-Gíneu og ástralska meginlandsins einhvern tíma þegar lítið var í sjónum vegna ísaldar á norðurhveli, kannski var beinlínis hægt að ganga alla þessa leið þurrum fótum. Og nú varð ekki lengra komist, hann átti ekki báta til að leggja út á hafið svo í Ástralíu settist hann að og fór ekkert framar. Hann dreifði sér um alla Ástralíu og var fljótur að því, elsta beinagrind sem fundist hefur dúkkaði upp þar sem heitir Mungo í suðausturhluta Ástralíu, líklega er hún 50 þúsund ára gömul.

Auðvitað eru dagsetningar þessa mikla ferðalags á reiki. En það virðist hafa tekið manninn aðeins 20 þúsund ár að komast þessa leið, og „aðeins“ segi ég óhikað vegna þess að leiðin er einmitt 20 þúsund kílómetrar og það þýðir að þessi frumstæði steinaldarmaður hefur lagt að baki einn kílómetra á ári. Í 20 þúsund ár hefur hópurinn flutt að jafnaði um kílómetra í austur – svona yfirleitt. Auðvitað hefur ferðalagið ekki gengið alveg jafnt og þétt, stundum hafa menn staðnæmst á góðum veiðislóðum í mörg ár og jafnvel tugi ára eða aldir, en þeim mun lengra hafa þeir þá flutt sig næst. Og af hverju? Það er hin heillandi spurning sem því miður verður eflaust seint svarað. Af hverju lét maðurinn sér ekki duga búsældarlega ósana þar sem Efrat og Tígris féllu til sjávar í Persaflóa, af hverju fór hann að lokum burt úr gnægtaskógum Indlands og staðnæmdist ekki fyrr en ekki varð lengra komist?

Því athugið eitt, og það allra merkilegasta. Þetta var ekki ferðalag af því tagi að hvarvetna settist mestallur hópurinn að til frambúðar en svo hélt lítill flokkur áfram og settist að lengra í austri. Nei. Þessi fyrsti hópur Homo sapiens sapiens virðist hvergi hafa skilið eftir sig fólk, nema hugsanlega einn örlítinn ættbálk syðst á Indlandi. Asíubúar eru annars allir komnir af öðrum hópi Homo sapiens sem lagði ekki af stað frá Afríku fyrr en 30-40 þúsund árum síðar en hópurinn sem skundaði til Ástralíu. Frumbyggjar Ástralíu virðast sem sagt komnir af einum samstæðum og samhentum hópi sem var á einhvers konar markvissu ferðalagi, allir sem einn, einn kílómetra á ári, þangað til komið var á leiðarenda.

BÚNIR AÐ FÁ NÓG AF ÖLLU SAMAN?

Og kannski voru þeir þá búnir að fá nóg af allri þeirri samheldni sem ferðalagið hefur útheimt. Eftir að þeir komu til Ástralíu dreifðust þeir um allt og höfðu ekki mikið samband sín á milli. Þegar Evrópumenn komu til Ástralíu voru afkomendur þessara ferðalanga kannski 500 þúsund en þeir skiptust í 300 þjóðir og talaði hver sitt tungumál. Það eru að jafnaði um tvö þúsund manns í hverri þjóð! Og kannski er það líka skýringin á því að Ástralíumenn létu hjá líða að tileinka sér tækni: Þeir eru enn að hvíla sig eftir hina ströngu ferð.