Dönsk bráðabirgðastjórnarskrá? Skúli Magnússon skrifar 18. október 2020 13:01 Árið 1874 „gaf“ Kristján IX. Íslendingum stjórnarskrá. Íslendingar höfðu þá – í raun allt frá því konungur afsalaði sér einveldi árið 1848 – mótmælt því að danska stjórnarskráin 1849 og stofnanir hennar tækju til Íslands. Stjórnarskrárgjöfin var þó til komin fyrir beiðni Alþingis þótt formlega væri hún sett í krafti einveldis. Stjórnarskráin 1874 hafði vissulega sem fyrirmynd dönsku stjórnarskrána 1866 (sem mátti að verulegu leyti rekja til júnístjórnarskrárinnar 1849). Sú stjórnarskrá hafði aftur sem sína fyrirmynd belgísku stjórnarskrána frá 1831, franskar stjórnarskrár og þá norsku frá 1814. Verður henni því fremur lýst sem evrópskri en danskri hönnun. Árið 1903 og 1915 var „einveldisstjórnarskránni“ breytt í verulegum atriðum fyrir atbeina Alþingis, meðal annars þannig að kveðið var á um heimastjórn (1903) og kosningarétt kvenna (1915), svo sem flestir vita. Færri vita þó að í síðargreinda skiptið var kveðið á um að konungur skyldi vinna eið að stjórnarskránni og átti að geyma þann eiðstaf í tvíriti, hjá Alþingi og Landsskjalasafninu. Varla er hægt að segja að mikill einveldisbragur hafi verið á stjórnarskránni upp frá þessu. Í kjölfar sambandslagasáttmálans var „stjórnarskrá konungsríkisins Íslands“ sett árið 1920. Enginn áhugi var þá á róttækum efnisbreytingum á stjórnarskránni og fyrsta stjórnarskrá hins fullvalda íslenska ríkis var því að verulegu leyti samhljóma þeirri dönsku. Íslensk stjórnskipun var þó um margt frábrugðin, ekki síst kjördæma- og kosningaskipan og sú stjórnmálamenning sem þreifst á grundvelli hennar. Svo sem kunnugt er slitu Íslendingar sambandinu við Dani 1944 og stofnuðu lýðveldi á grundvelli nýrrar stjórnarskrár sem samþykkt var af 98,3% þeirra sem greiddu atkvæði en kjörsókn var u.þ.b. 98%. Djúpstæður pólitískur ágreiningur hafði þá verið um þau ákvæði stjórnarskrárinnar sem lutu að kjördæma- og kosningaskipan og vissulega voru einnig uppi hugmyndir um endurskoðun annarra mála (t.d. deildaskipting Alþingis). Niðurstaðan hafði því orðið sú árið 1942 að breyta einungis þeim ákvæðum stjórnarskrárinnar sem nauðsynlegt væri til þess að slíta sambandinu og stofna lýðveldi. Innan þessa þrönga ramma voru þó samin mikilvæg ákvæði frá grunni um forseta Íslands, þ.á m. þjóðkjör hans og heimild til að synja lögum Alþingis staðfestingar. Í lýðveldisstofnuninni fólst grundvallarbreyting á íslenskri stjórnskipun sem rökstyðja mætti að við séum enn að melta. Síðan þá hefur stjórnarskránni verið breytt alls átta sinnum, þar af í veigamiklum atriðum árin 1991 (skipan og störf Alþingis) og 1995 (mannréttindaákvæði). Það er vissulega rétt að við setningu stjórnarskrárinnar árið 1944 var gert ráð fyrir gagngerri endurskoðun og í því samhengi ræddu sumir um „stjórnarskrá til bráðabirgða“ . Hitt liggur svo einnig fyrir að árið 1944 sýndist sitt hverjum um hverjar þessar gagngeru breytingar ættu að vera og svo hefur að verulegu leyti verið raunin allar götur síðan. Samkvæmt nýlegri skoðanakönnun (MMR, september 2017) vill rúmlega helmingur Íslendinga nýja stjórnarskrá og þegar þessi orð eru skrifuð hafa nær 39.000 tekið þátt í undirskriftasöfnun Stjórnarskrárfélagsins. Þetta verður ekki túlkað öðruvísi en nokkuð afgerandi krafa um heildstæða endurskoðun stjórnarskrárinnar, enda hefur slík endurskoðun með einum eða öðrum hætti verið á stefnuskrá allra ríkisstjórna Íslands frá árinu 2009. Enn sem fyrr virðist þó skorta á samstöðu meðal þings og þjóðar um hverju á að breyta og jafnvel hvernig standa á að breytingum. Það hlýtur að teljast heilbrigðismerki í lýðræðissamfélagi að eitthvað sé tekist á um hvort og hvernig breyta á grundvallarlögum landsins. En getum við þrátt fyrir þetta ekki sammælst um að kalla hlutina í sínum réttu nöfnum og hætt að tala (eða syngja) um stjórnarskrá landsins sem bráðbirgðaskjal frá Dönum? Stjórnarskráin, eins og hún hefur þróast frá 1874 til okkar dags, er ósköp einfaldlega ekki frekar dönsk en pylsunar frá Sláturfélagi Suðurlands eru frá Vínarborg. Höfundur er lögfræðingur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Stjórnarskrá Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Þegar ég heyri nafnið Katrín Jakobsdóttir Hans Alexander Margrétarson Hansen Skoðun Nú vandast valið Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Halldór 18.05.2024 Halldór Hvaða eiginleika þarf forseti að hafa? Hildur Eir Bolladóttir Skoðun Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt Skoðun Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir Skoðun Halla Hrund eða Katrín? Reynir Böðvarsson Skoðun Birni Bjarnasyni svarað Arnar Þór Jónsson Skoðun Er klassískt frjálslyndi orðið að jaðarskoðun? Kári Allansson Skoðun Góð gildi og staðfesta Höllu Hrundar Margrét Reynisdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða eiginleika þarf forseti að hafa? Hildur Eir Bolladóttir skrifar Skoðun Þegar ég heyri nafnið Katrín Jakobsdóttir Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Í framhaldi af viðtali við Helgu Þórisdóttur Kári Stefánsson skrifar Skoðun Góð gildi og staðfesta Höllu Hrundar Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Halla Hrund eða Katrín? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Til áréttingar Kári Stefánsson skrifar Skoðun Kynhluthlaust mál, máltilfinning og forsetaframboð Höskuldur Þráinsson skrifar Skoðun Er klassískt frjálslyndi orðið að jaðarskoðun? Kári Allansson skrifar Skoðun Forseti Íslands veifaði mér Fjóla Einarsdóttir skrifar Skoðun Ákall til framtíðar: Nám í félagsráðgjöf! Steinunn Bergmann skrifar Skoðun Lexía lærð á hálfum degi Stefanía Arnardóttir skrifar Skoðun Ég kýs Helgu Þórisdóttur Gerður Rún Guðlaugsdóttir skrifar Skoðun Yfirborðskenndur stríðsáróður og McCarthýismi hjá háskólaprófessor Tjörvi Schiöth skrifar Skoðun Formaður húsfélagsins Guðmundur Andri Thorsson skrifar Skoðun Opið bréf til landsliðsmanna Íslands í blaki Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Kosningum frestað Ása Berglind Hjálmarsdóttir,Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mesti stjórnmálamaðurinn? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Birni Bjarnasyni svarað Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Því miður ekkert annað í stöðunni en að fresta atkvæðagreiðslu um verkefni Heidelberg Gestur Þór Kristjánsson,Erla Sif Markúsdóttir,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Baldur Þórhallsson er vitur og vís Bryndís Friðgeirsdóttir skrifar Skoðun Kjósum Katrínu Kjartan Ragnarsson skrifar Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Nýtt sveitarfélag Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Stafrænn ójöfnuður á upplýsingaöld Stella Samúelsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Varfærnisleg fagnaðarlæti Berglind Sunna Bragadóttir skrifar Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon skrifar Skoðun Daðrað við sölu Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Rannsóknir á söfnum skapa dýrmæta þekkingu Arndís Bergsdóttr skrifar Sjá meira
Árið 1874 „gaf“ Kristján IX. Íslendingum stjórnarskrá. Íslendingar höfðu þá – í raun allt frá því konungur afsalaði sér einveldi árið 1848 – mótmælt því að danska stjórnarskráin 1849 og stofnanir hennar tækju til Íslands. Stjórnarskrárgjöfin var þó til komin fyrir beiðni Alþingis þótt formlega væri hún sett í krafti einveldis. Stjórnarskráin 1874 hafði vissulega sem fyrirmynd dönsku stjórnarskrána 1866 (sem mátti að verulegu leyti rekja til júnístjórnarskrárinnar 1849). Sú stjórnarskrá hafði aftur sem sína fyrirmynd belgísku stjórnarskrána frá 1831, franskar stjórnarskrár og þá norsku frá 1814. Verður henni því fremur lýst sem evrópskri en danskri hönnun. Árið 1903 og 1915 var „einveldisstjórnarskránni“ breytt í verulegum atriðum fyrir atbeina Alþingis, meðal annars þannig að kveðið var á um heimastjórn (1903) og kosningarétt kvenna (1915), svo sem flestir vita. Færri vita þó að í síðargreinda skiptið var kveðið á um að konungur skyldi vinna eið að stjórnarskránni og átti að geyma þann eiðstaf í tvíriti, hjá Alþingi og Landsskjalasafninu. Varla er hægt að segja að mikill einveldisbragur hafi verið á stjórnarskránni upp frá þessu. Í kjölfar sambandslagasáttmálans var „stjórnarskrá konungsríkisins Íslands“ sett árið 1920. Enginn áhugi var þá á róttækum efnisbreytingum á stjórnarskránni og fyrsta stjórnarskrá hins fullvalda íslenska ríkis var því að verulegu leyti samhljóma þeirri dönsku. Íslensk stjórnskipun var þó um margt frábrugðin, ekki síst kjördæma- og kosningaskipan og sú stjórnmálamenning sem þreifst á grundvelli hennar. Svo sem kunnugt er slitu Íslendingar sambandinu við Dani 1944 og stofnuðu lýðveldi á grundvelli nýrrar stjórnarskrár sem samþykkt var af 98,3% þeirra sem greiddu atkvæði en kjörsókn var u.þ.b. 98%. Djúpstæður pólitískur ágreiningur hafði þá verið um þau ákvæði stjórnarskrárinnar sem lutu að kjördæma- og kosningaskipan og vissulega voru einnig uppi hugmyndir um endurskoðun annarra mála (t.d. deildaskipting Alþingis). Niðurstaðan hafði því orðið sú árið 1942 að breyta einungis þeim ákvæðum stjórnarskrárinnar sem nauðsynlegt væri til þess að slíta sambandinu og stofna lýðveldi. Innan þessa þrönga ramma voru þó samin mikilvæg ákvæði frá grunni um forseta Íslands, þ.á m. þjóðkjör hans og heimild til að synja lögum Alþingis staðfestingar. Í lýðveldisstofnuninni fólst grundvallarbreyting á íslenskri stjórnskipun sem rökstyðja mætti að við séum enn að melta. Síðan þá hefur stjórnarskránni verið breytt alls átta sinnum, þar af í veigamiklum atriðum árin 1991 (skipan og störf Alþingis) og 1995 (mannréttindaákvæði). Það er vissulega rétt að við setningu stjórnarskrárinnar árið 1944 var gert ráð fyrir gagngerri endurskoðun og í því samhengi ræddu sumir um „stjórnarskrá til bráðabirgða“ . Hitt liggur svo einnig fyrir að árið 1944 sýndist sitt hverjum um hverjar þessar gagngeru breytingar ættu að vera og svo hefur að verulegu leyti verið raunin allar götur síðan. Samkvæmt nýlegri skoðanakönnun (MMR, september 2017) vill rúmlega helmingur Íslendinga nýja stjórnarskrá og þegar þessi orð eru skrifuð hafa nær 39.000 tekið þátt í undirskriftasöfnun Stjórnarskrárfélagsins. Þetta verður ekki túlkað öðruvísi en nokkuð afgerandi krafa um heildstæða endurskoðun stjórnarskrárinnar, enda hefur slík endurskoðun með einum eða öðrum hætti verið á stefnuskrá allra ríkisstjórna Íslands frá árinu 2009. Enn sem fyrr virðist þó skorta á samstöðu meðal þings og þjóðar um hverju á að breyta og jafnvel hvernig standa á að breytingum. Það hlýtur að teljast heilbrigðismerki í lýðræðissamfélagi að eitthvað sé tekist á um hvort og hvernig breyta á grundvallarlögum landsins. En getum við þrátt fyrir þetta ekki sammælst um að kalla hlutina í sínum réttu nöfnum og hætt að tala (eða syngja) um stjórnarskrá landsins sem bráðbirgðaskjal frá Dönum? Stjórnarskráin, eins og hún hefur þróast frá 1874 til okkar dags, er ósköp einfaldlega ekki frekar dönsk en pylsunar frá Sláturfélagi Suðurlands eru frá Vínarborg. Höfundur er lögfræðingur
Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir Skoðun
Skoðun Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir skrifar
Skoðun Yfirborðskenndur stríðsáróður og McCarthýismi hjá háskólaprófessor Tjörvi Schiöth skrifar
Skoðun Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Því miður ekkert annað í stöðunni en að fresta atkvæðagreiðslu um verkefni Heidelberg Gestur Þór Kristjánsson,Erla Sif Markúsdóttir,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson skrifar
Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar
Ef þú kýst Höllu Tómasdóttur eða Jón Gnarr gætirðu verið að kjósa Katrínu! Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Þegar orðið einelti er gjaldfellt – Til fylgjenda Katrínar Jakobsdóttur Kolbrá Höskuldsdóttir Skoðun