Hin hliðin

Forsætisráðherra kvaddi gamla árið með snotru sjónvarpsávarpi. Þar var réttilega getið um þau efni sem snúist hafa til betri vegar fyrir þjóðina jafnframt því sem vísað var í hetjur frelsisbaráttunnar eins og við hæfi er á lokadegi hvers árs. Þó að ekkert hafi verið missagt í þessum ágæta texta er forvitnilegt að skoða hina hlið nokkurra þeirra atriða og tilvitnana sem gerð voru að umtalsefni.

Ærin ástæða var til að minnast á sigur Íslands í Icesave-málinu fyrir EFTA-dómstólnum. Hin hlið þeirra góðu tíðinda var þó ekki nefnd. Hún er sú að það voru lög Evrópusambandsins sem í þessu tilviki vernduðu Ísland í deilum við tvö af aðildarríkjum þess. Þetta er því gott dæmi um hvernig smáríki hagnast á þátttöku í alþjóðasamstarfi og aðild að alþjóðlegri löggjöf.

Í þessu samhengi hefði forsætisráðherra einnig getað rifjað upp að hann og forseti Íslands höfðu um það stór orð fyrir dómsuppkvaðninguna að dómstóll úti í Evrópu hefði ekki vald til að gera út um málið; aðeins íslenskir dómstólar gætu veitt Íslandi skjól. Annað kom á daginn og gott eitt er um það að segja að menn geri ekki veður úr því að þeim hafi sjálfum skjöplast.

Í samskiptum ríkja er það gjarnan afl þeirra stóru sem ræður. Í bandalögum ríkja er dregið úr þessu ofurvaldi. Það er ein helsta ástæðan fyrir því að minni ríki sjá sér hag í slíku samstarfi.

Utanríkisráðherra hyggst nú gera Kína að þeim bandamanni sem Evrópuríkin hafa verið. Í þeim samskiptum mun fara minna fyrir þeirri vernd af alþjóðlegu regluverki og dómstólum sem við nutum í Icesave.

Menn þurfa einfaldlega að sjá fyrir sér báðar hliðar Icesave-málsins til að geta dregið af því skynsamlegar ályktanir.

Baldvin var með annan fótinn í Evrópu

Vel fór á því að forsætisráðherra skyldi minnast á Baldvin Einarsson sem hóf útgáfu á tímaritinu Ármann á Alþingi í því skyni „að vekja andann í þjóðinni og fá hana til að meta sjálfa sig réttilega“. Ekki var ofmælt hjá ráðherranum að boðskapur hans á enn jafnvel við og þá.

En hver var boðskapurinn? Hlutverk Baldvins Einarssonar var eins og annarra helstu eldhuga frelsisbaráttunnar á nítjándu öld að flytja nýja hugsjónastrauma frá meginlandi Evrópu hingað norður eftir.

Jón Aðils sagnfræðingur lagði meiri rækt við íslenskt þjóðerni en margur annar. Í erindi um Baldvin Einarsson og Fjölnismenn, sem birtist í ritinu Dagrenning 1910, segir hann: „Baldvin stendur með annan fótinn í fortíðinni, en hinn í framtíðinni, eða öllu heldur með annan fótinn úti í Evrópu, þar sem Magnús [Stephensen] stóð með báða fætur, en hinn heima á Íslandi.“

Baldvin Einarsson var ekki Evrópusinni í nútíma merkingu orðsins. En þessi greining varpar ljósi á þá staðreynd að frelsisbarátta Íslendinga var ekki einangrað fyrirbæri. Hún var hluti af pólitískri gerjun í Evrópu. Frelsishetjurnar tryggðu að við urðum ekki viðskila í heimi nýrra hugmynda.

Mikilvægt er að forystumenn landsins leggi hverju sinni sitt af mörkum til þess að halda anda þessa tíma vakandi. En við lærum lítið ef einungis er horft á aðra hlið þeirrar sögu. Þegar hún er virt frá báðum hliðum kennir hún að við megum ekki skilja okkur frá þeim þjóðum sem næst okkur standa. Sjálfstæði okkar hangir á þeirri spýtu. Það var og er boðskapurinn.

„Að sitja sinn í hverju horni“

Það var einnig við hæfi að forsætisráðherra skyldi ljúka áramótaboðskap sínum með þessari tilvitnun í ávarp Fjölnismanna: „Óskandi væri Íslendingar færu að sjá, …að það er aumt líf og vesælt, að sitja sinn í hverju horni, og hugsa um ekkert nema sjálfan sig, og slíta svo sundur félag sitt, og skipta sundur afli sínu í svo marga parta sem orðið getur – í stað þess að halda saman og draga allir einn taum, og hugsa fyrst og fremst um heiður og velgengni landsins, sem öllum góðum Íslendingum ætti þó að vera í fyrirrúmi.“

Þegar þessi orð voru færð í letur voru milliríkjasamningar næsta fátíðir og má heita að þeir hafi helst snúist um stríðslok og landamæri. Nú tæpum tveimur öldum síðar velta flest viðfangsefni einstaklinga og ríkja aftur á móti á alþjóðlegum samningum og reglum. Í því nýja umhverfi er nú uppspretta helstu framfara.

Í dag er það því ávísun á aumt líf og vesælt þegar þjóðir sitja hver í sínu horni, slíta sundur félag sitt og skipta aflinu í marga parta. Velgengni þeirra og heiður byggist öðru fremur á hinu að halda saman.

Það er sem sagt önnur hlið á þessari tilvitnun í ávarp Fjölnismanna að í nútímanum geymir hún jafn gildan rökstuðning fyrir virku samstarfi þjóða sem byggja á sömu hugsjón frelsis og mannréttinda og Ísland á mest samskipti við. Sú hugsun ætti að vera í fyrirrúmi hjá öllum góðum Íslendingum.