Merkilegra en það sýnist

Það er víst skrattinn sem hefur skemmt sér best yfir látunum í kjölfar birtingar Jótlandspóstsins á skopmyndum af Múhameð spámanni. Eins og vant er til þegar ólíkir heimar rekast saman verður hið harða og hið einfalda meira aðlaðandi en áður. Og eins og oft gerist þegar flókin umræða fer af stað, ekki síst á Íslandi, enda menn í staðalmyndum af fólki og heimum, búa til kunnuglega einkennisbúninga handa andstæðingum sínum og grafa sig svo niður í þægilegar skotgrafir.

Þeir sem hafa efast um dómgreind dansks ritstjóra eru víst orðnir andstæðingar tjáningarfrelsis, eða í það minnsta áhugalausir um framgang þess. Þeir eru jafnvel sagðir haldnir hatri á sínum eigin menningarheimi og sektarkennd yfir góðu hlutskipti. Þar er komin sálfræðikenning sem ekki hefur ratað á margar bækur en var vinsæl hjá eldra fólki fyrr á árum sem skýring uppreisn vestrænnar æsku gegn stríðinu í Víetnam. Úr hinni áttinn er gefið í skyn að menn sem vilja sýna samstöðu með dönskum blaðamönnum, eða bara Dönum í vanda, séu skilningslitlir áhugamenn um illindi í mannfélaginu. Ýmis konar samhengi vantar líka, þó ekki nema væri við DV málið. Þá voru flestir sammála um að þetta með tjáningarfrelsið væri ekki alveg svo einfalt að menn ættu bara að birta það sem þeim sýndist hverjar sem hvatir þeirra væru. Málið er hins vegar merkilegt og um margt sérlega áhugavert. Þótt skrattinn einn geti beinlínis haft gaman af málinu ættu áhugamenn um margvíslegustu hluti allt frá hnattvæðingu, alþjóðlegum viðskiptum, fjölmiðlun og menningu yfir í tjáningarfrelsi og trúarbrögð að finna á því hnýsilegar hliðar.

Kjarni þess er ekki sá að tjáningarfrelsi á Vesturlöndum sé ógnað af múslimum, þótt stór hluti af umræðunni virðist snúast um þá einkennilegu skoðun. Tjáningarfrelsi hefur aldrei verið meira og almennara í okkar heimshluta og samstaða okkar um helgi þess er líklega meiri en um nánast nokkuð annað. Það er líka í sókn víðast í heiminum. Sæmileg dómgreind er ekki ritskoðun eða atlaga við tjáningarfrelsi eins og flestir sáu þegar DV átti í hlut. Eins og þá þýðir hún heldur ekki að menn séu að veita trúarbrögðum eða einhverjum öðrum fyrirbærum skipulega vernd frá gagnrýni. Trúarbrögð hafa aldrei í mannkynssögunni verið jafn lítið varin fyrir tjáningarfrelsi og nú og þróunin hnígur enn í rétta átt í þeim efnum.

Málið snýst miklu frekar um stærstu sögu samtímans, þróunina til þeirrar áttar að heimurinn er að verða að einum stað. Hversu slæmt eða gott sem mönnum finnst það þá geta ríki ekki lengur afmarkað sig sem sjálfstæð eylönd í hafi sem skilur þjóðir. Aflvaka nánast allra mikilvægra breytinga í þjóðlífi, atvinnulífi og menningu, jafnvel í stærstu ríkjum heims, er í reynd að finna utan hvers lands. Hið almenna mótar sífellt meira allt hið sérstaka. Menn þurfa ekki að rýna í fréttir hvers dags með sérstökum gleraugum til að sjá að margar þeirra eru í reynd frásagnir af tilraunum manna og samfélaga til að bregðast við hnattvæðingu í viðskiptum, stjórnmálum og menningu. Þannig er þetta alls staðar í heiminum. Fréttir af ólíkustu málum í ólíkustu löndum snúa að öngum þessa máls, oft um ógnanir eða tækifæri í atvinnulífi, en sífellt oftar um fyrirbæri á sviði menningar eða þjóðlífs.

Eitt af því sérstaka við þessa þróun er að hún virðist alls staðar koma utan frá. Hún leiðir þess vegna til tilfinninga um ógnanir og öryggisleysi. Þróunin var að mestu leyti á forsendum leiðandi ríkja Vesturlanda en hún er það ekki lengur. Það vekur eðlilega ugg hjá mörgum og óskir um afturhvarf til einfaldari tíma eins og vel má sjá í dönskum fjölmiðlum þessa dagana. Vesturlönd eru því lent í sömu stöðu og aðrir hlutar heimsins hafa verið í síðustu aldirnar. Eitt hið gleðilegasta við þróun síðustu ára er að tjáningarfrelsi hefur stórlega aukist víða í heiminum og líklega meira en menn myndu álíta að óathugðu máli. etta vekur víða ótta, frelsi ógnar því viðtekna. Mál síðustu daga var hins vegar ekki alveg sú auglýsing sem tjáningarfrelsið, okkar besta framlag til heimsins, þurfti á að halda.