Atvinnuleysisvandinn

Það dylst engum að ástandið í íslensku efnahagslífi er ekki gott í kjölfar þess að hið mikla krosstengslaveldi útrásarvíkinganna hrundi eins og spilaborg. Margir hafa tapað miklu en fáir meira en erlendir lánveitendur bankanna og íslensku fyrirtækjanna sem þóttu vera að gera það gott í útlöndum. Hér á Íslandi hefur hrunið einkum haft áhrif á tvennt: Annars vegar hækkandi verðbólgu og hins vegar aukið atvinnuleysi. Gengishrun krónunnar hefur á hinn bóginn verið stöðvað með upptöku gjaldeyrishafta en ekki sér fyrir endann á því hversu lengi þau verða í gildi. Gengisvandanum hefur verið slegið á frest í bili, en Íslendingar þurfa að aðlagast nýrri stöðu þar sem innfluttur varningur mun verða frekar dýr um nokkurt skeið.

Hækkandi verðbólga er vissulega ótíðindi og hún hefur m.a. haft í för með sér hækkun vísitölutryggðra lána. Á hinn bóginn er ekki einleikið hversu mikið vægi þessi þáttur hefur fengið í allri fjölmiðlaumfjöllun um efnahagsástandið. Gefið er í skyn að „vandi heimilanna" felist einkum í verðbólgu og hækkun neyslulána. Á hinn bóginn er það ekki nema hálf sagan því að það blasir við að stærsti vandinn er á þeim heimilum þar sem önnur fyrirvinnan eða báðar hafa misst vinnuna. Samt hafa engin hagsmunasamtök tekið baráttuna gegn atvinnuleysi upp sem mikilvæga kröfu og tillögur stjórnarandstöðunnar í efnahagsmálum virðast einkum hafa það að markmiði að auka atvinnuleysið með fjöldauppsögnum ríkisstarfsmanna.

Sannleikurinn er hins vegar sá að verðbólga á Íslandi hefur oft verið meiri. Verðtrygging lána gerir það vissulega að verkum að kostnaðurinn af verðbólgunni fellur á skuldara. En verðbólgan sem slík er þó ekki meiri en svo að hún er ekki næg skýring á því að margir telja sig hafa um sárt að binda vegna skuldastöðu sinnar. Meginástæða er þess er gríðarleg skuldasöfnun heimilanna á góðæristímanum. Verulegur hluti af þeim vanda er skuldsetning vegna hárra húsnæðislána sem urðu til vegna húsnæðisbólunnar 2004-2007.

Hún var annars vegar framkölluð vegna óábyrgra kosningaloforða Framsóknarflokksins um hækkun hlutfalls húsnæðislána og hins vegar vegna samkeppni bankanna við Íbúðalánasjóð til þess að knýja á einkavæðingu hans. Þessi vandi er pólitískur vegna þess að hann var að hluta til framkallaður af stjórnmálamönnum á atkvæðavæðum og trú fyrirtækja á að frjálshyggjukreddur yrðu áfram hafðar að leiðarljósi við stjórn ríkisins. Á hinn bóginn offjárfestu margir í húsnæði og í bílum í blindri trú á að hér yrði áfram góðæri með hækkandi tekjum og ekkert stopp. Vandi þeirra sem það gerðu verður að teljast einstaklingsbundinn og lýsingar á bágum högum þeirra sem sýndu mesta ábyrgðarleysið eru ekki endilega til þess fallnar að vekja samúð.

Í samanburði við þessa hækkun verðbólgu - sem er vissulega alvörumál en þó ekki söguleg stórtíðindi - er mun alvarlegra mál að atvinnuleysi í landinu sé að nálgast tveggja stafa tölu. Ef eitthvað mun leiða til fólksflótta þá er það þessi staðreynd en ekki verðtrygging, gengistrygging eða eitthvað annað. Heimili með margar fyrirvinnur getur tekið á sig versnandi fjárhagsstöðu vegna verðbólgu en ef önnur eða báðar missa vinnuna þá er svigrúm þess horfið og ekkert blasir við nema gjaldþrot. Hérna er kominn hinn raunverulegi vandi heimilanna á Íslandi og hann felst í því að þúsundir manna hafa misst vinnuna á undanförnum misserum.

Þessi atvinnuleysisvandi er stærsta vandamál í íslensku efnahagslífi þessa stundina en það birtist svo sannarlega ekki í fjölda dálksentímetra í blöðunum. Atvinnuleysið er fíllinn í borðstofunni sem enginn talar um. Að hluta til eru ástæður þess pólitískar. Gagnrýnendur núverandi ríkisstjórnar hafa ekki sett fram trúverðuga stefnu til að draga úr atvinnuleysi og ekki heldur samtök atvinnurekenda - sem enn einblína á dýrar patentlausnir í atvinnumálum. Verkalýðshreyfingin er sinnulaus og talar máli atvinnurekenda eins og oft áður.

Ríkisstjórnin hefur því ekkert aðhald í þessu máli frá stjórnarandstöðunni. Hún hefur það ekki heldur frá aðilum vinnumarkaðarins. Fjórða valdið, fjölmiðlarnir, er stikkfrí og hefur vanrækt að setja atvinnuleysi á dagskrá. En ef það er eitthvert málefni sem kallar á þjóðarátak núna þá er það baráttan við atvinnuleysið. Markmiðið á að vera að tryggja fulla vinnu á næstu mánuðum. Þá fyrst verður hægt að tala um að kreppan sé í rénun.