Aldís, við förum til Aserbaídsjan

Oft hafði Grantas Gregorianas orðað það við Aldísi Hafsteinsdóttur bæjarstjóra að þau færu með mökum sínum að skoða föðurland hans, Aserbaídsjan. Hann hnykkti á þeirri ósk daginn áður en hann dó. 

„Aldís, við förum til Aserbaídsjan,“ sagði Grantas og reis upp við dogg í rúminu. Og hvað getur maður sagt annað en „já, Grantas, auðvitað förum við til Aserbaídsjan“? Svo dó hann daginn eftir – en svona loforð verður maður að efna.“

Þannig lýsir Aldís Hafsteinsdóttir, bæjarstjóri í Hveragerði, tildrögum þess að hún hélt langleiðina til Kaspíahafsins nú í sumar.

Formálinn var reyndar sá að hún og maður hennar, Lárus Ingi Friðfinnsson, höfðu eignast gott vinafólk í Hveragerði, hjónin Grantas Gregorianas sem ólst upp í Bakú í Aserbaídsjan og Elítu Latanauskiene sem er frá Litháen.

„Grantas var mjög upptekinn af því að fá að sýna okkur landið sitt og var alltaf að segja okkur sögur þaðan. Skyldfólkið hans býr nú í Nagorno Karabakh, sem er landlukt hérað inni í Aserbaídsjan en hann vildi að við kynntumst öllu þar. Við sögðum alltaf „já, já, einhvern tíma förum við þangað saman“ en í okkar huga var það bara fjarlægur draumur.

En svo veiktist Grantas mjög hastarlega af krabbameini og lést í fyrravor, aðeins sextugur að aldri. Ég heimsótti hann dauðvona á Landspítalann en hann virtist ekki alveg gera sér grein fyrir í hvað stefndi og sá enn ferðina okkar í hillingum.

„Við hjónin ákváðum strax að við yrðum að fara til Karabakh með Elítu, vinkonu okkar, og vonuðum að Grantas yrði með okkur í anda. 

Elíta hafði aldrei komið til Karabakh en við byrjuðum á að skoða landið hennar, Litháen, keyrðum um það þvert og endilangt og vorum í afskaplega góðu yfirlæti hjá vinum hennar og ættingjum. Þar var tekið afar vel á móti okkur, hver stórveislan rak aðra og öllum mat var skolað niður með vodka eins og þarlendra er siður.“

Aldís segir Litháen hafa komið sér á óvart enda hafi hún ekki kynnt sér það mikið fyrirfram.

„Við hjónin förum yfirleitt bara á staðina og upplifum það sem við lendum í, í hverju landi fyrir sig. Stundum pöntum við ekki einu sinni hótelin fyrirfram. Við fórum til dæmis til Bosníu-Hersegovínu, Kró­atíu og Slóveníu fyrir tveimur árum og þvældumst um með bakpoka, ýmist í bílaleigubíl eða rútum og leituðum að náttstað þar sem við lentum hverju sinni.

Núna vorum við aðeins skipulagðari og gistum líka inni á heimilum í Litháen. Landslagið þar er ekkert ósvipað og í Danmörku, verðlagið er hlægilega lágt á okkar mælikvarða og þar er ótrúlega margt að sjá; kastala, kirkjur, strendur og söfn og auðvitað er alls staðar heilmikil saga. Það er full ástæða til að hvetja Íslendinga til að kynna sér Litháen betur.“

Frá Litháen flugu Aldís og ferðafélagar til Jerevan, höfuðborgar Armeníu. Hún segir langflesta flugfarþegana hafa verið brottflutta Armena að koma í heimsókn, klyfjaða gjöfum til ættingjanna í heimalandinu.

„Í þessum löndum er unga fólkið meira og minna farið til annarra landa að leita betri lífskjara og láta þá sem heima eru njóta góðs af.

Jerevan er falleg borg þar sem margt er að sjá, hitinn var mikill eða um 43°C yfir daginn en loftslagið er mjög þurrt þannig að maður verður minna var við hitann en annars væri.

„Við leigðum okkur einfaldlega leigubíl allan daginn og bílstjórinn sýndi okkur helstu kennileiti borgarinnar, meðal annars Republica-torgið þar sem mikil mótmæli fóru fram fyrir nokkrum vikum, risastóran markað, koníaksverksmiðju og kirkjur. Bílstjórinn var afskaplega elskulegur og bauð okkur heim til tengdaforeldra sinna sem buðu okkur upp á berjasafa og ávexti úr garðinum og leystu okkur út með gjöfum.“

Í Jerevan lenti Aldís á spítala því í skógarferð í Litháen hafði hún verið illa bitin af skorkvikindi og var nú komin með sýkingar, bólgur og ofnæmisviðbrögð.

„Ég var flutt á stærsta sjúkrahús borgarinnar en þegar ég kom í anddyrið þá leist mér vægast sagt ekkert á húsið og aðbúnaðinn en læknarnir voru framúrskarandi og það var vel hugsað um mig. Ég mun hins vegar aldrei framar minnast á aðbúnað á íslenskum sjúkrahúsum. Munurinn er sláandi.“

Í Jerevan voru ferðafélagarnir í nokkra daga áður en ættingjar Grantasar sendu leigubíl eftir þeim frá Karab­akh, um 400 kílómetra leið. 

„Þetta var ábyggilega flottasti bíllinn í bænum, nýlegur Land Cruiser Prado,“ segir Aldís. „Bílstjórinn keyrði hins vegar eins og brjálæðingur, enda hafði hann keypt sér númeraplötur sem veittu honum rétt til að haga sér eins og hann lysti, löggan vinkaði honum áfram og aðrir bílar fuku út í kant eins og flugur þegar við brunuðum eftir miðlínu eða á röngum vegarhelmingi á allt að 140 kílómetra hraða. Auk þess reykti bílstjórinn, talaði stanslaust í símann og var með armenska tónlist á hæsta styrk.

En á leiðarenda komumst við og fólkið hans Grantasar tók gríðarlega vel á móti okkur. Frændfólk hans rekur byggingafyrirtæki, veitingastað og gistiheimili og sýndi okkur alla helgustu staði Karabakh, eldgamlar kirkjur, hof og klaustur, jafnvel allt frá upphafsdögum kristninnar.“

Aldís segir Armeníu sólbakaða og þurra grjótsléttu. „Það er erfitt að átta sig á hvernig fólkið í litlu þorpunum við veginn dregur fram lífið í Armeníu en Karabakh er gróðursælt hérað sem á margan hátt minnir á Sviss. Það er mikil matarkista, þar vaxa allir ávextir sem hugsast getur og alveg skiljanlegt að bæði Armenar og Azerar hafi ásælst svo gróskumikið svæði enda hefur það verið stríðshrjáð í langan tíma.“

Sex ára stríðinu lauk árið 1994 en sjá má áhrif þess víða, að sögn Aldísar. Hún segir uppbyggingu enn í gangi og munu taka langan tíma, kostnaður við að þurfa að byggja upp innviði samfélagsins aftur og aftur sé augljós.

„Við Íslendingar fyndum fyrir því ef við þyrftum að byggja upp grunnskólana, leikskólana og allar aðrar stofnanir á fimmtíu ára fresti af því að allt hefði verið sprengt í tætlur, fyrir utan öll mannslífin sem fórnað er í svona átökum.

Við erum forréttindafólk, að hafa aldrei lent í að verja landið okkar, hér hafa ekki geisað blóðugar styrjaldir vegna þess að það hefur engan langað í þessa eyju lengst úti í hafi. Aftur á móti hafa margar aðrar þjóðir þurft að upplifa slíkt og það markar samfélögin.“

En var ekki tilfinningaþrungið fyrir Elítu að koma á þessar slóðir?

„Jú, hún hafði gaman af að koma til Karabakh sem hún var búin að heyra manninn sinn tala um í mörg ár en auðvitað var sárt líka að hann skyldi ekki vera með. Við söknuðum hans öll mikið.“