Stórt hlutverk og sterkar tilfinningar

Fyrsti samlesturinn á Hver er hræddur við Virginíu Woolf? var 16. nóvember og það er nýjung hjá Borgarleikhúsinu að hafa fyrstu samlestra opna, þannig að fólk úr leikhúsinu fylgist með og allir eru í raun velkomnir.

En ég var nýkomin heim til landsins og varla búin að setja mig í stellingar, akkúrat að byrja að nota lesgleraugu og sjónin mín einhvers staðar mitt á milli eins og eins og hálfs þannig að engin gleraugu pössuðu alveg.

Svo var þetta á Degi íslenskrar tungu í þokkabók og ég var alveg dauðhrædd um að mismæla mig og klúðra – en það slapp.“

Þessu lýsir Margrét Vilhjálmsdóttir skellihlæjandi meðan við erum að koma okkur fyrir við ný borð í anddyri Borgarleikhússins til að spjalla saman.

Hún er sem sé komin frá Berlín, þar sem hún er búsett núna, til að takast á við burðarhlutverk í leikritinu Hver er hræddur við Virginíu Woolf? eftir bandaríska leikskáldið Edward Albee.

Þetta er hlutverk Mörtu sem Elizabeth Taylor gerði ódauðlegt í kvikmynd árið 1966 og hlaut Óskarsverðlaun fyrir. Hilmir Snær leikur á móti Margréti eiginmanninn Georg, sem Richard Burton gerði skil í myndinni.

„Hver er hræddur við Virginíu Woolf? er rosalega magnað verk um líf hjónanna Mörtu og Georgs og þeirra aðstæður,“ segir Margrét og heldur áfram.

„Marta býður ungu pari heim til þeirra hjónanna um miðja nótt í eftir-eftirpartý, áður eru þau búin að vera í partýi hjá föður hennar. Það er mikil grimmd í verkinu og sendingar milli hjónanna eru eitraðar, ást þeirra hefur með tímanum snúist upp í biturð því vonbrigði lífsins hafa leikið þau grátt.“

Barnleysi er eiginlega þungamiðja verksins, að sögn Margrétar, því Mörtu og Georg hefur ekki orðið barna auðið og ungu hjónin sem eru gestir þeirra geta heldur ekki eignast börn. Þau yngri eru að uppgötva það ástand en eldri hjónin eru lengi búin að kljást við það.

„En þetta er marglaga verk með vísanir í allar áttir,“ tekur Margrét fram. „Þarna er feðraveldið því Marta var alin upp undir hæl föður síns, háskólaprófessorsins.

Nöfnin eru sótt til fyrstu forsetahjóna Bandaríkjanna og efnið má jafnvel heimfæra upp á fyrstu hjónin, Adam og Evu, og hina eilífu vinnu við að láta sambandið endast, um valdabaráttuna á heimilinu, um stöðu konunnar, um börnin eða, eins og í þessu tilfelli, sársaukann vegna barnleysis.

Spennan er rafmögnuð og hver sena full af átökum því þau hjón draga hvort annað inn í hvern leikinn á fætur öðrum.“

Gefandi fyrir sambandið

Það er Egill Heiðar Anton Pálsson, eiginmaður Margrétar, sem leikstýrir þessari uppfærslu og vinnur þar með nýja þýðingu Sölku Guðmundsdóttur.

„Það er stórkostlegt að vera með nýjan texta sem rímar algerlega við okkar tíma, án þess að hallað sé á eldri þýðingar,“ segir Margrét. En óttast hún ekkert að talsmátinn og togstreitan í verkinu smitist yfir í hjónaband þeirra Egils Heiðars?

„Nei,“ svarar hún brosandi. „Ég held að hin sterka hjónabandspæling sé bara gefandi fyrir sambandið okkar, ætli verkið varpi ekki bara fallegu ljósi á það? Kannski fer maður að vanda sig meira og haga sér betur heima hjá sér! 

Eflaust reynir alltaf á hjón að vera að vinna saman, þó að það virki vel að ýmsu leyti, annað er ekki að bíða eftir hinu í mat eða eitthvað slíkt og mér finnst við ótrúleg heppin að geta fylgst að núna til Íslands til að vinna.“

Margrét segir efni leikritsins Hver er hræddur við Virginíu Woolf? sígilt, allir þurfi að glíma við erfiða hluti einhvern tíma á lífsleiðinni eða þekki til vandamála í kringum sig.

„Það er sammannlegur grunntónn sem einkennir verkið, svipaður og hjá Shakespeare. Klassíkin hefur alltaf þetta stóra, hjartans mannlega mál sem hefur fylgt okkur frá örófi alda.

Þess vegna getum við enn leitað í gömlu, grísku leikritin, þau eiga alltaf við – horfum á Sýrlandsstríðið, harmleik sem á sér stað í dag.

Á sama tíma og ég var að leika í verkinu Krítarhringurinn í Kákasus 1999 þar sem aðalpersónan finnur lítið barn sem hafði verið skilið eftir, byrjaði einmitt stríð í þeim heimshluta. Ég man að ég opnaði dagblað og sá mynd af konu þar með barn í fanginu og var í fatnaði sem næstum rímaði við sýninguna.“

Þekkir harminn

Margrét á flottan feril að baki, bæði á sviði og hvíta tjaldinu og er ekkert óvön því að takast á við stór hlutverk og miklar tilfinningar.

Á síðasta ári hlaut hún Grímuna fyrir leik sinn í Eldrauninni eftir Arthur Miller í Þjóðleikhúsinu og á sama sviði túlkaði hún Lafði Macbeth með tilþrifum veturinn áður.

Hún segir Mörtu í Virginiu Woolf eina af hinum stóru kvenrullum leikbókmenntanna sem gaman sé að kljást við.

„Mér finnst ég komin á svo góðan aldur því þar er allt kraumandi í djúsí kvenhlutverkum með miklum texta og alvöru tilfinningum,“ segir hún en hvernig grefur hún upp þær sterku kenndir sem hún þarf að koma frá sér í Virginíu Woolf?

„Marta er að díla við þungbæra hluti og auðvitað kannast ég við ýmislegt í þeim. Barnleysið rímar við vandamál sem við hjónin stríddum við og það var stór harmur að bera en mér finnst alltaf varhugavert að líta á list sem sjálfshjálpartæki. Enda á leikur ekkert með manns eigið líf að gera að neinu leyti.

Ég hef alltaf haft góðan aðgang að þeim tilfinningabanka sem ég hef komið mér upp þó að ég hafi ekki lent í sömu hörmungum og persónan á sviðinu. 

Ég á auðvelt með að setja mig í spor fólks og get grátið dögum saman yfir lífi þess. Það er samkenndin sem skiptir mestu máli, hún er einmitt það sem listin er alltaf að vekja okkur til umhugsunar um því leikhúsverk fjalla oft um það þegar persónurnar opna dyr inn í kvikuna.“

Himnaríki á jörð

Þau Margrét og Egill Heiðar giftu sig árið 2001. Þar sem Egill Heiðar starfar mikið erlendis, meðal annars í Þýskalandi, ákváðu þau fyrir tæpum tveimur árum að flytja til Berlínar svo fjölskyldan gæti verið meira saman.

„Við erum verndarenglar tveggja barna og mér fannst erfitt að þurfa að vera frá þeim á kvöldin þegar ég var að leika. Vinnutími leikara er þannig að stundum erum við að æfa allan daginn og svo að sýna öll kvöld frá miðvikudegi fram á sunnudag.

Þá missir maður af því allra heilagasta, að fá að gefa að borða og baða og lesa og svæfa.

Hverfið sem við búum í í Berlín er eiginlega himnaríki á jörð fyrir fjölskyldufólk, risastórir leikvellir á hverju horni með fallega smíðuðum og ævintýralegum leiktækjum.

Þjóðverjar senda ekki börnin sín ein á leikvöllinn eins og við Íslendingar gerum heldur eru alltaf með þeim. Þeir leyfa sér líka að hafa þar flóknari tæki en tíðkast hér, því börn eru þar á ábyrgð foreldranna.“

Margrét segir hafa komið sér vel að Egill Heiðar hafi verið þýskumælandi en öllum hafi þeim gengið vel að aðlagast.

„Ég bíð alltaf eftir bakslagi en það hefur ekki komið enn. Mamma sagði oft: „Vona það besta en búa sig undir það versta.“

Það er ábyggilega gamalt orðatiltæki úr móðuharðindunum! Hún var svo öldruð í sinni. En ég bjóst við miklu meiri erfiðleikum. Kannski erum við fullorðna fólkið bara búin að missa þá eiginleika að mæta nýjum aðstæðum fordómalaus og glöð eins og börn.“

Söng fyrir afa á sjónum

Sjálf kveðst Margrét hafa varið miklum tíma hjá afa sínum og ömmu, Þórði og Ólafíu, þegar hún var lítil. Þau bjuggu við Starhagann. „Þá voru braggar og fiskvinnsla þar sem Starhaginn mætir Ægisíðunni. Þar var ég að þvælast í kringum fólkið sem var vinna, Ebbi sem sá um húsin tók í nefið og sýndi manni köngulær í krukku, það var magnað. Þarna voru hænur og kartöflugarðar og við krakkarnir gengum um með rauðmaga í hjólbörum og seldum í húsin.

Svo voru grásleppuhrognin unnin hjá afa og við keyrðum þau í gamla Moskvitsnum til Hafnarfjarðar. Afi átti líka lítinn bát og ég fór með honum að vitja um netin úti hjá Gróttu og söng fyrir hann á sjónum. Þetta man ég, samt var ég bara fimm eða sex ára þegar hann dó. “

Spurð hvenær hún hafi ákveðið að verða leikkona svarar Margrét.

„Það gerðist ekkert af sjálfu sér. En ég var áhugsöm að kynnast sem flestum listum og móðir mín hvatti mig endalaust á þeirri braut. Ég lærði á fiðlu í tíu ár og tók þátt í kórstarfi í MH í fimm ár. Samt var ég ekkert séní í tónlist en að syngja í kór var bara það besta sem hafði komið fyrir mig.

Ég tók líka leiklistartíma og myndlistartíma í MH. Dansi og hreyfingu var haldið að mér, ég var fimm ára komin í þjóðdansa og síðan fór ég í ballett og fimleika. Var sem sagt rosalega virk, það er að segja, ég átti móður sem var rosalega virk og kom mér í þetta allt saman. Hún hét Sigríður Erla Sigurbjörnsdóttir og var alger perla. Hún dó úr krabbameini 2002, fór alltof snemma og var mér mikill missir.“

En Margrét á líka góðar æskuminningar norðan af Langanesi, þar kveðst hún hafa verið öll sumur í algerri dásemd.

„Pabbi minn, Vilhjálmur Auðunn Þórðarson, keypti jörð þar í félagi við aðra. Hún heitir Eiði. Þarna var bær við bæ út með ströndinni en þeir voru allir komnir í eyði þegar ég var þar. Þó var þetta talin svo mikil matarkista að ef maður legðist á magann við vatnsbakka þá synti silungurinn upp í mann og þegar maður velti sér á bakið verpti fuglinn upp í mann!“

Óhress með stefnu Íslands

En úr eyðibyggð Langaness yfir í stórborgina Berlín sem Margrét lýsir líka af mikilli aðdáun.

„Berlín er afskaplega græn borg, þar er hægt að hjóla um allt, meðal annars í risastóra garða með klifursvæðum, skógi og alls konar skemmtilegheitum.

Ég hef aldrei verið ginnkeypt fyrir að flytja til útlanda en nú fannst mér vera kominn tími á að prófa það og það reyndist vel. Egill Heiðar er prófessor við Ernst Busch háskólann í Berlín svo hann kemur heim á kvöldin og við borðum saman kvöldmat. 

Stundum verður hlé á milli kúrsa og því gat hann komið heim núna í tvo mánuði að sinna þessu verkefni. Ég held hann hafi kannski ekki alveg verið búinn að sjá það fyrir að ég yrði eftir heima til að sýna. En ég vann reyndar í nokkra mánuði í fyrra líka í listasafninu Moma í New York, var að lesa þar inn á hljóðskúlptúr.

Vinnan okkar er tarnavinna, ég líki henni stundum við sjómennsku. Það er bara unnið dag og nótt til að klára verkið. “

Einhvern veginn finnst mér eins og Margrét sé ekki á leiðinni heim til Íslands í bráð til búsetu. Hún viðurkennir það.

„Mér finnst rosalega góð hvíld frá íslensku samfélagi að vera þarna úti. Þýska heilbrigðiskerfið er til dæmis mjög gott og þar gengur það sama yfir alla. Íslendingar þurfa að fara að hugsa sinn gang, bæði í sambandi við náttúruvernd og heilbrigðiskerfið. Mér líkar ekki hvert við erum að stefna. 

Ég hef ekki áhuga á að taka þátt í samfélagi sem er búið að taka svona stóran skell eins og hrunið var og ætlar ekki að læra af honum. Það er svo ótrúlega sorglegt að nýta ekki það tækifæri.

Svo er afar dýrmætt fyrir fjölskylduna að eiga þennan tíma saman úti í Berlín og ná að sinna hvert öðru vel. Þannig verkefni fær maður ekki á hverjum degi.“