Ættmenn slíkraskepna

Af einhverjum ástæðum hef ég aldrei haft mjög mikinn áhuga á bandarískri stjórnmálasögu en þetta hélt ég mig þó vita: Woodrow Wilson forseti 1913-21 var merkari og viðkunnanlegri hugsjónamaður en flestallir aðrir sem setið hafa í Hvíta húsinu. Ferill hans var mjög óvenjulegur, hann fæddist 1856, prestssonur úr Suðurríkjunum, lagði stund á fyrst laganám en síðan sögu og stjórnmálaspeki og vann um tíma fyrir sér með því að kenna forngríska sögu og rómverska við kvennaháskólann Bryn Mawr í Pennsylvaníu. Seinna gerðist hann kennari við Princeton-háskóla í New Jersey og hóf miklar rannsóknir á bandarísku stjórnarskránni og stjórnkerfi. Skemmst er frá því að segja að honum þótti margt athugavert og var óhræddur að benda á leiðir sem honum fannst til bóta, meðal annars talaði hann um tíma fyrir breytingum í átt til þingræðis að breskum hætti. Hálffimmtugur varð hann rektor háskólans. Hann þótti afar hæfur og metnaðarfullur stjórnandi og leitaðist við að bæta mjög kennsluhætti. En þrátt fyrir annir við stjórnunarstörf hélt hann áfram vísindastörfum sínum og hugleiðingum um stjórnmál og gaf út mikið rit um stjórnarskrána 1908.

Hugsjónamaður

Árið 1910 var Wilson 54ja ára. Þá stóð fyrir dyrum kjör á ríkisstjóra í New Jersey og einhverjir forkólfar Demókrataflokksins fengu augastað á hinum atorkusama rektor Princeton. Hann fór í framboð undir merkjum andstöðu við smákónga í pólitísku lífi og náði kjöri nokkuð óvænt. Yfirvegaður prófessorinn reyndist nú býsna innblásinn stjórnmálamaður og hélt ræður sem gáfu til kynna að þar færi djarfur umbótamaður og sjálfstæður í hugsun og baráttumaður gegn spillingu. Wilson hafði ekki gegnt embætti ríkisstjóra nema í rúmt ár þegar farið var að nefna hann í sömu andrá og forsetaembættið, og eftir mikið japl og jaml og fuður á flokksþingi demókrata sumarið 1912 var hann valinn til framboðs gegn sitjandi forseta. Tilnefningin gekk ekki átakalaust fyrir sig, það var ekki fyrr en í 46. tilraun sem Wilson náði tilskildum meirihluta. Í forsetakosningunum sjálfum vann Wilson sæmilega öruggan sigur en mátti reyndar þakka klofningi í röðum repúblikana árangurinn.

Hann tók svo til starfa sem forseti í byrjun árs 1913 af heilmiklum þrótti. Hann talaði hiklaust fyrir ýmsum umbótum í stjórnsýslu og fjármálalífi, barðist gegn einokunarhringjum og beitti sér gegn barnaþrælkun, studdi verkalýðshreyfingu á ýmsan hátt gegn stórkapítalistum, studdi kosningarétt kvenna og þannig fram eftir götunum. Hann lofaði að halda Bandaríkjamönnum utan fyrri heimsstyrjaldarinnar og var endurkjörinn forseti 1916 en ári seinna lentu Bandaríkjamenn nú samt í stríðinu og Wilson gekk þá til verka við hlið Breta og Frakka af einurð og festu. Hinn mikli iðnaðarmáttur Bandaríkjanna var virkjaður til að knésetja Þjóðverja en Wilson setti líka fram markmið sín á mjög skýran hátt með þeim „14 punktum“ sem hann birti í ársbyrjun 1918. Þar var kveðið á um lýðræði og sjálfsákvörðunarrétt þjóða eftir að stríðinu lyki, frjáls viðskipti milli landa og áhersla lögð á að leysa deilumál með samningum, ekki átökum. Og Wilson mælti fyrir um stofnun alþjóðlegra samtaka þar sem ríki kæmu saman á jafnréttisgrundvelli, bæði stór og smá, og átti að tryggja að stórveldin völtuðu ekki yfir þau smærri.

Sjálfur var Wilson reyndar ófeiminn við að beita áhrifa- og hervaldi Bandaríkjanna í ýmsum löndum rómönsku Ameríku en það var alltaf í þeim góða tilgangi að efla lýðræði og bæta stjórnarfar. „Ég skal kenna þeim að kjósa almennilega menn!“ sagði hann einu sinni.

Hálfur maður

En einmitt þegar verið var að leggja síðustu hönd á friðarsamninga eftir heimsstyrjöldina og undirbúa stofnun þeirra alþjóðasamtaka sem Wilson hafði barist fyrir og fengu nafnið Þjóðabandalagið, þá dundi áfallið yfir. Haustið 1919 veiktist hann alvarlega, fékk slag og var eftir það ekki nema hálfur maður og stundum bara helmingurinn af því. Í raun var hann með öllu ófær um að gegna skyldum sínum en kona hans og helstu aðstoðarmenn reyndu eftir mætti að leyna því, svo hann þyrfti ekki að segja af sér. Andrúmsloftið var ruglað, forseti Bandaríkjanna nánast í felum í Hvíta húsinu og löngum stundum fékk enginn aðgang að honum, Edith kona hans var af sumum uppnefnd „forsetaynja“ enda sá hún um að velja hvaða mál næðu alla leið inn á borð hans eða sjúkrarúm. Þannig stóðu leikar þar til Wilson lét af embætti í janúar 1921 en þá höfðu andstæðingar hans á Bandaríkjaþingi notað sér fjarveru hans til að rústa arfleifð hans meira og minna, friðarsamningum eftir heimsstyrjöldina var hafnað á þinginu, aðild Bandaríkjanna að Þjóðabandalaginu líka hafnað – og þannig má segja að það bandalag hafi aldrei orðið fugl né fiskur úr því Bandaríkin vantaði.



Nú. Allt er þetta er hið merkasta mál, er það ekki? Og Wilson nánast eins og harmræn hetja? Umbótamaðurinn djarfi, hugsjónamaðurinn mikli sem er skotinn niður einmitt þegar sigurinn blasir við og hjarir eftir það aðeins sem skugginn af sjálfum sér, nógu lengi til að sjá mestallt sitt starf að engu gert?

Jú, þannig má túlka það og þetta var sú mynd sem ég hafði gert mér af Woodrow Wilson. Nema hvað í þessa mynd vantaði svolítið sem lengst af var lítið talað um, fyrst af því það var ekki talið skipta máli en seinna af því það var þá orðið feimnismál. Það rann til dæmis ekki upp fyrir mér fyrr en fyrir skömmu.

Wilson var rasisti.

Forstokkaður

Þrátt fyrir allar sínar fögru hugsjónir um lýðræði og gott stjórnarfar og umbætur á svo mörgum sviðum, þá kemur í ljós þegar skrif hans og gjörðir eru skoðuð að í kynþáttamálum vestra var hann alla ævi forstokkaður Suðurríkjamaður sem í reynd sá aldrei neitt siðferðilega rangt við þrælahaldið sem hafði orsakað borgarastríðið sem geisaði á fyrstu árum hans. Hann afsakaði uppgang Ku Klux Klan með því að með þeim rasistasamtökum hefðu hvítir menn verið að bregðast við lögleysum og yfirgangi svartra eftir borgarastríðið og skrifaði líka að hvítir menn hefðu verið tilneyddir að berjast „með öllum ráðum“ gegn nýjum stjórnvöldum sem stuðst hefðu við atkvæði „fávísra svertingja“. Í Princeton hafði hann lagst gegn því að svartir nemendur fengju skólavist og sem ríkisstjóri skipaði hann ekki svarta menn í embætti. Sem forseti studdi hann eða lét yfir sig ganga vaxandi aðskilnað hvítra og svartra á flestum stigum samfélagsins sem hvítir rasistar í stjórnkerfinu beittu sér fyrir. Og hann fullyrti blákalt við svertingja sem kvörtuðu að aðskilnaðurinn væri „ekki niðurlæging heldur betrumbót og þannig ættuð þið að líta á það, herrar mínir“.

Spurningin er þá sú: Er allt það góða sem Wilson gerði, og reyndi að gera, er það einhvers virði þegar sú staðreynd liggur fyrir að maðurinn var rasisti? Hversu stór og dimmur er skuggi rasismans í huga hvers manns?



Þetta fór ég að hugsa um daginn þegar ég var að undirbúa útvarpsþátt um ferð séra Matthíasar Jochumssonar þjóðskálds okkar Íslendinga til Chicago árið 1893. Hann skrifaði skemmtilega ferðabók þar sem hann lýsir öllum þeim furðum sem fyrir augu bar og meðal annars segir hann frá heimsókn sinni til London á bakaleiðinni. Þar fór hann í sýningarhöllina Crystal Palace og sá flokk skjaldmeyja frá Afríkuríkinu Dahomey troða upp. Nú er Matthías með viðkunnanlegustu mönnum í Íslandssögu 19. aldar, skemmtilega forvitinn og frjór, sístarfandi menningarfrömuður og hefur á sér það yfirbragð að hann hafi verið verulega „góður kall“. Mér hnykkti því nokkuð illa þegar ég las eftirfarandi lýsingu hans á skjaldmeyjunum frá Dahomey: „Þær voru lágar vexti, en fremur þreklegar, furðu ófríðar; grimmlegar á svip, og eins og miðja vegu milli apynja og mannlegra kvenna … Sýndu þær vígfimi sína og hætti í hernaði. Fór þeim það fimlega og vasklega, en mér stóð þó viðbjóður af öllu saman …“

Menn og apar

Nú má segja að Matthíasi hafi náttúrlega verið heimilt að fyllast hryllingi á sýningu flokksins frá Dahomey, og jafnvel að hafa þótt þær ófríðar, þótt orð hans um að þær hafi verið eins og miðja vegu milli apynja og „mannlegra kvenna“ séu furðu ósmekkleg í augum nútímamanns. En í framhaldi fer séra Matthías úr öskunni í eldinn:



„Sé vort kyn allt af einum ættstofni, hafa ættmenn slíkra skepna orðið æði afskiptir. Hryllir flesta enn meira við að sjá athæfi villimanna en apanna, og séum vér bræður Eldeyjarmannanna [sem taldir voru einkar frumstæðir] er oss lítil læging að telja apana tengdamenn vora!“



Þegar Matthías skrifar þetta voru opinberanir Darwins um skyldleika manna og apa komnar á kreik fyrir áratugum. Þær voru mörgum erfiður biti að kyngja, en Matthías virðist ekki hafa kippt sér upp við það. Hann líkir hins vegar hnarreistum Dahomey-búum hiklaust við apa, kallar þá „skepnur“ og talar um „athæfi villimanna“. Loks segir hann berum orðum að séum við skyld slíkum „villimönnum“ þá sé engin niðurlæging í því að vera skyldur öpum!



Góður kall?

Það er nú spurningin. Var þessi kafli í ferðasögunni slys eða yfirvegað viðhorf Matthíasar? Þjóðsöngurinn okkar fagri, um smæð mannsins andspænis órafegurð alheimsins, hve mikils virði er hann ef við vitum að höfundurinn fyrirleit og óttaðist sumt fólk og taldi það „skepnur“? Eigum við að afsaka séra Matthías og Woodrow Wilson með því að þá hafi verið „aðrir tímar“ og þeir hafi verið „börn síns tíma“? Ég veit það ekki. Báðir voru vel menntaðir menn og fylgdust vel með menningarstraumum tímans og á þeirra dögum var komið fram nóg af fólki sem var auðvitað líka „börn síns tíma“ en hafnaði algjörlega rasisma og kynþáttahyggju hvers konar.



En ekki þeir. Þeir voru rasistar.



Og hvað þýðir það? Á að þegja það í hel? Einbeita sér að því hvað þeir voru „góðir kallar“ báðir tveir? Eða setja þá í skammarkrók sögunnar? Skipta um þjóðsöng?