Steypuhrærivélin

Um áramótin sýndi RÚV stutta mynd um sjálfstæðisbaráttu Íslendinga í tilefni af því að nú fer í hönd hundrað ára afmælisár fullveldis landsins. Í myndinni var stiklað á stóru. Gamli sáttmáli. Kalmar sambandið. Einokunarverslun. Fjölnismenn. Jón Sigurðsson. Stjórnarskráin. Heimastjórnin. Fullveldið. Við þekkjum þessa sögu í grófum dráttum. En sjónvarpsþátturinn gat ekki sýnt okkur neinar hreyfimyndir frá þessari sögu. Það eru að sjálfsögðu ekki til neinar video-klippur af Jóni Sigurðssyni eða Fjölnismönnum og langt fram á 20. öld voru kvikmyndatökur á Íslandi afar fátíðar. Myndefnið í heimildamyndinni voru bara klassísk „Ken Burns” skot af ljósmyndum, málverkum og teikningum.

Raunar er nærri öll Íslandssagan okkur hulin frá myndrænu sjónarhorni. Við vitum ekki almennilega hvernig fólk bar sig dags daglega enda voru teikningar og málverk nánast alltaf gerð eftir uppstilltum mótífum og afar stílfærð. Það sama átti við um ljósmyndir og einnig kvikmyndir til að byrja með. Og jafnvel fram á allra síðustu áratugi er lítið myndefni að finna sem gerir manni kleift að vera fluga á vegg og heyra fólk tala saman um hversdagsleg málefni. Ríkissjónvarpið hóf göngu sína 1966 en útsendingar voru takmarkaðar fyrstu árin. Fyrsta íslenska kvikmyndin í fullri lengd, Morðsaga, var frumsýnd 1977, og það er hálf óraunverulegt að horfa á hana. Að sjá íslenska unglinga fletta í gegnum plöturekka í miðri reykvískri sjöu í fullum lit er næstum eins og að sjá hreyfimynd af Jóni Sigurðssyni eða Trampe greifa. 1977 var líka árið sem Sjónvarpið tók að fullu upp útsendingar í lit. Fyrir þann tíma var Ísland svarthvítt.

En það sem mér þykist merkilegast við myndefni frá 8. áratugnum er ekki að sjá viðfangsefnin sjálf heldur bakgrunninn. Hvers konar samfélag var fólk að byggja upp? Sjöan virðist hafa verið undarleg hræra af steypustyrktarjárni, mótatimbri, ullarpeysum, þungbúnum mönnum, mæðulegum konum, malarvegum, drullu og veggfóðri. Þetta var önnur veröld. Raddir fólks hljómuðu öðruvísi. Það talaði hægar og með meira tónfalli. Íslensk tunga í dag hljómar eins og lyfjað draf í samanburði.

En því fer fjarri að þessum pistli sé ætlað að dásama fortíðina. Fortíðin hefur oft yfir sér þann blæ að þá hafi allt verið í röð og reglu og hlutir farið fram með ró og spekt. En þá tilfinningu fæ ég ekki frá gömlu íslensku myndefni. Það sem fyrir augu ber er bara eins og það er. Börn með koppaklippingar í smekkbuxum að leika sér í „yfir” innan um flugbeitt steypustyrktarjárn. Mömmur að hræra í potti. Pabbar að hræra í sementi. Varla var þetta allt byggt á einhverri stærri hugmyndafræði. Varla voru vansvefta úthverfaforeldrarnir að hugsa um framtíðarsýn Le Corbusiers eða Walters Gropius þegar þau slitu út bökum sínum og geðheilsu til að byggja sements grafhýsin sín. Hefur fólk ekki bara, á öllum tímum, verið að djöflast?

Vísast væri það eins ef Fjölnismenn gætu talað beint við mann í lit. Rómantískri slikjunni af handrissaðri mynd af Jónasi Hallgrímssyni væri skipt út fyrir mann með líf sitt í óreiðu. Vísast var hann líka að djöflast. Að vísu djúpvitur, en samt óreiðukenndur og hálf stefnulaus eins og fjölfræðingar og rómantíkusar eiga til að vera.

Þegar ég sé lifandi myndir úr fortíðinni þá ruglast eitthvað í forritinu. Ég virðist byggja heimsmynd mína á því að fólk fortíðar hafi allt róið í sömu átt. En fólk virðist bara hafa djöflast og svo máir sagan djöfulganginn út og dregur þægilegri pensilstrokur yfir. Í huga mínum ímynda ég mér sjálfstæðisbaráttu Íslendinga þannig að hún hafi staðið yfir allan þann tíma sem við vorum ekki sjálfstæð, eins og hún hafi í raun hafist um leið og ritað var undir Gamla sáttmála. En auðvitað var það ekki svoleiðis. Fólk hafði aðrar hugmyndir um þjóðerni og sjálfstæði á 13. öld og að meta gjörðir fólks sem lifði á miðöldum við áfanga sem var náð 1918, er auðvitað algjört bull.

Við eigum fyrri kynslóðum allt að þakka. Og auðvitað reisi ég allt mitt á þeim grunni sem þær hafa byggt. En þó tel ég einnig ákveðið sannleikskorn í því að fólk hafi verið alveg jafn „lost” í gamla daga – þó að yfir það hafi verið notuð önnur orð. Og því fylgir sannarlega engin skömm. Ef sagan okkar væri meira en uppstilltar myndir, þá væri hún ríkari, þá segði hún meira um okkur sjálf. Því við erum meira en áfangasigrar eða töp. Við erum líklega, mörg hver, sífellt með steypuhrærivélina í botni, að vinna að einhverju sem við vitum ekkert hvernig mun líta út.

 

Höfundur er pistlahöfundur Fréttablaðsins.