Stóra spurningin Jón Ormur Halldórsson skrifar 24. ágúst 2009 06:00 Stærsta spurningin í stjórnmálum, þjóðfélagsmálum og efnahagsmálum líðandi stundar er ekki aðeins einföld heldur einnig augljós. Hún er líka miklu meira en hundruð ára gömul: En hennar er sjaldan spurt í alvöru: Getur eitthvað komið í stað kapítalismans? Einn af leiðtogum kommúnista á Indlandi sagði ekki alls fyrir löngu að hann væri ekki lengur kommúnisti, en hann gæti ekki hætt að trúa að eitthvað merkilegra skipulag væri til á mannlegu samfélagi en kapítalismi. Í kreppunni hefur þeim fjölgað um víða veröld sem þannig hugsa og um leið þeim sem spyrja af einhverju viti hvort ráðandi hagskipulag heimsins fái staðist til lengdar. Þeir eru þó líklega öllu fleiri sem minnast þess hryllings sem tilraunir tuttugustu aldar til að búa til hagskipulag byggt á þjóðernishyggju eða á vísindum á borð við marxisma leiddu til. Og enn fleiri sem sjá hundruð milljóna Asíumanna brjótast úr fátækt til bjargálna með aðferðum kapítalismans. Einn meginlærdómur af sögu kapítalismans er hins vegar sá að ekkert, hversu stöðugt sem það virðist, fær staðist til lengdar. Kapítalisminn er byltingarafl. Það var ekki aðeins Marx, sá laumulegi aðdáandi kapítalismans, sem ritaði um það eðli hans að breyta sér, brjóta sig niður og byggja sig upp í nýrri mynd. „Allt sem er gegnheilt gufar upp" sagði hann um tíma borgarastéttarinnar. Schumpeter, sem var öllu þekktari fyrir aðdáun sína á kapítalismanum en Marx, kallaði fyrirbærið „hina skapandi eyðileggingu". Það þarf heldur svo sem ekki fræðileg rök þessi misserin til að vekja athygli Íslendinga á byltingareðli, sköpunarkrafti og eyðingarmættií kapítalisma og frjálsra markaða. En býður einhver uppá eitthvað annað? Ekki enn. Það er hins vegar orðið langt síðan að jafnmargir hæfir menn hafa glímt við grundvallarspurningar um samband og sátt fjármagns, framleiðslu, neyslu og þjóðfélaga. Því eru spennandi tímar framundan í stjórnmálum. Það er kallað eftir nýrri málamiðlun á milli markaða og þjóðfélaga, á milli auðmagns og vinnuafls og á milli fjármagns og framleiðslu. Þjóðfélög heimsins hafa áður glímt við þetta eins og í heimskreppunni og við lok síðari heimstyrjaldarinnar. Niðurstöðurnar breyttu heiminum. Það sama mun gerast í kjölfar yfirstandandi kreppu. Það sem hefur hins vegar bæst við er að einhvers konar sátt þarf ekki einungis að nást á milli fjármagns, vinnuafls, framleiðslu, neyslu og þjóðfélagshátta heldur einnig á milli alls þessa og náttúrunnar sem framleiðsla og neyslumynstur mannkyns eru að eyða. Í rauninni snýst spurningin um þetta: Eiga þjóðfélög að sníða markaði að pólitískum markmiðum eða eiga markaðir að fá frelsi til að móta þjóðfélög í sína mynd? Spurningin er ekki ný. Henni var fyrst varpað fram með þessum hætti fyrir áratugum síðan af fræðimanninum Polanyi sem benti á að frjálsir markaðir væru ekki náttúrulögmál heldur þvert á móti sérlega fágæt fyrirbæri í sögu siðmenningar. Frjálsir markaðir byggja á einbeittum pólitískum vilja og sterku ríkisvaldi og hvorugt hefur yfirleitt verið til staðar. Frjálsir markaðir eru gæddir því eðli að umturna því sem fyrir er og móta samfélög með síbreytilegum og óútreiknanlegum hætti. Í Evrópu hefur borið á því að undanförnu að menn hafa rætt um að kapítalisminn þurfi að verða þjónn þjóðfélaga frekar en hugmyndafræðilegt markmið þeirrra. Það er svo sem ekki nýtt, jafnaðarmenn í Þýskalandi orðuðu þessa hugsun fyrir nærri hálfri öld. Menn hafa líka bent á að kreppan á áttunda áratugi síðustu aldar stafaði af því að tamdir markaðir Vesturlanda réðu ekki við samkeppni frá Asíu, sem byggði raunar alls ekki á frjálsum mörkuðum í þeirri álfu. Asíumenn líta á frjálsa markaði sem hentug og tímabundin tæki og undrast oft mjög þá lotningu sem fyrir þeim er borin á Vesturlöndum. Þeir líta margir á trú vestrænna manna á visku markaða sem sérkennilega hjátrú. Og það er Asía sem nú fer að ráða ferðinni. Margt hefur líka breyst. Tónninn í stjórnmálaumræðu Evrópu, sérstaklega á meðal yngra fólks minnir sífellt meira á 1968 en 2008. Umræður menntamanna endurspegla raunar sjaldnast þjóðarvilja en það er gerjun í gangi sem ekki hefur gætt í langan tíma. Sú gerjun hefur til þessa aðeins leitt til hugmynda um strangari reglur og aukið eftirlit ríkisisins á ýmsum sviðum, sérstaklega hvað varðar fjármálamarkaði. Tónninn er hins vegar þyngri en svo að endurbætur á regluverki kveði niður umræðu um mikilsverða þætti þjóðskipulagsins. Og það í þjóðfélögum sem kreppan hefur farið mildari höndum um en okkar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Ormur Halldórsson Mest lesið Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir Skoðun Deyr mjólkurkýrin ef eigandi hennar fær eitt viðbótar mjólkurglas? Þórður Snær Júlíusson Skoðun Er þetta í alvöru umdeild skoðun fámenns hóps? Snorri Másson Skoðun Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir Skoðun Aðför að landsbyggðinni – og tilraun til að slá ryki í augu almennings Ingibjörg Isaksen Skoðun „Þessu er alltaf lofað fyrir kosningar en alltaf svikið“ Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Liðveisla fyrir öll Atli Már Haraldsson Skoðun Ég virði þig og þín mörk, virðir þú mig og mín mörk ? Rakel Linda Kristjánsdóttir Skoðun Vorbókaleysingar Henry Alexander Henrysson Skoðun Að standa við stóru orðin Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Skoðun Skoðun Getur Sturlunga snúið aftur? Leifur B. Dagfinnsson skrifar Skoðun Vaka stendur með Menntavísindasviði í verki Gunnar Ásgrímsson skrifar Skoðun Vorbókaleysingar Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Er þetta í alvöru umdeild skoðun fámenns hóps? Snorri Másson skrifar Skoðun Liðveisla fyrir öll Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir skrifar Skoðun Að standa við stóru orðin Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Aðför að landsbyggðinni – og tilraun til að slá ryki í augu almennings Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Deyr mjólkurkýrin ef eigandi hennar fær eitt viðbótar mjólkurglas? Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir skrifar Skoðun Ég virði þig og þín mörk, virðir þú mig og mín mörk ? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun „Þessu er alltaf lofað fyrir kosningar en alltaf svikið“ Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þjóðaröryggi að vera aðildarríki að Evrópusambandinu Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Fullvalda utan sambandsríkja Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sagnaarfur Biblíunnar - Salómonsdómur, lög og ólög Sigurvin Lárus Jónsson skrifar Skoðun Sjálfstæðir grunnskólar í hættu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Borgaralegur vígbúnaður Dr. Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Áskoranir og tækni í heilbrigðisþjónustu Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Ósunginn óður til doktorsnema Styrmir Hallsson skrifar Skoðun Frjáls umræða ekki lengur leyfð í USA – Skoðanafrelsi í hættu – Amerískt Gestapo í uppsiglingu? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Tannhjól í mulningsvél? Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Fækkum kennurum um 90% Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Uppsagnarbréf til góða fólksins Daníel Freyr Jónsson skrifar Skoðun Kristni og íslam: Samfélag sem hvílir á skilningi Skúli S. Ólafsson skrifar Skoðun Hugtakastríðið mikla Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Ólafur Helgi Marteinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar Skoðun Vilji til að rjúfa kyrrstöðu í húsnæðiskreppunni Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Sjá meira
Stærsta spurningin í stjórnmálum, þjóðfélagsmálum og efnahagsmálum líðandi stundar er ekki aðeins einföld heldur einnig augljós. Hún er líka miklu meira en hundruð ára gömul: En hennar er sjaldan spurt í alvöru: Getur eitthvað komið í stað kapítalismans? Einn af leiðtogum kommúnista á Indlandi sagði ekki alls fyrir löngu að hann væri ekki lengur kommúnisti, en hann gæti ekki hætt að trúa að eitthvað merkilegra skipulag væri til á mannlegu samfélagi en kapítalismi. Í kreppunni hefur þeim fjölgað um víða veröld sem þannig hugsa og um leið þeim sem spyrja af einhverju viti hvort ráðandi hagskipulag heimsins fái staðist til lengdar. Þeir eru þó líklega öllu fleiri sem minnast þess hryllings sem tilraunir tuttugustu aldar til að búa til hagskipulag byggt á þjóðernishyggju eða á vísindum á borð við marxisma leiddu til. Og enn fleiri sem sjá hundruð milljóna Asíumanna brjótast úr fátækt til bjargálna með aðferðum kapítalismans. Einn meginlærdómur af sögu kapítalismans er hins vegar sá að ekkert, hversu stöðugt sem það virðist, fær staðist til lengdar. Kapítalisminn er byltingarafl. Það var ekki aðeins Marx, sá laumulegi aðdáandi kapítalismans, sem ritaði um það eðli hans að breyta sér, brjóta sig niður og byggja sig upp í nýrri mynd. „Allt sem er gegnheilt gufar upp" sagði hann um tíma borgarastéttarinnar. Schumpeter, sem var öllu þekktari fyrir aðdáun sína á kapítalismanum en Marx, kallaði fyrirbærið „hina skapandi eyðileggingu". Það þarf heldur svo sem ekki fræðileg rök þessi misserin til að vekja athygli Íslendinga á byltingareðli, sköpunarkrafti og eyðingarmættií kapítalisma og frjálsra markaða. En býður einhver uppá eitthvað annað? Ekki enn. Það er hins vegar orðið langt síðan að jafnmargir hæfir menn hafa glímt við grundvallarspurningar um samband og sátt fjármagns, framleiðslu, neyslu og þjóðfélaga. Því eru spennandi tímar framundan í stjórnmálum. Það er kallað eftir nýrri málamiðlun á milli markaða og þjóðfélaga, á milli auðmagns og vinnuafls og á milli fjármagns og framleiðslu. Þjóðfélög heimsins hafa áður glímt við þetta eins og í heimskreppunni og við lok síðari heimstyrjaldarinnar. Niðurstöðurnar breyttu heiminum. Það sama mun gerast í kjölfar yfirstandandi kreppu. Það sem hefur hins vegar bæst við er að einhvers konar sátt þarf ekki einungis að nást á milli fjármagns, vinnuafls, framleiðslu, neyslu og þjóðfélagshátta heldur einnig á milli alls þessa og náttúrunnar sem framleiðsla og neyslumynstur mannkyns eru að eyða. Í rauninni snýst spurningin um þetta: Eiga þjóðfélög að sníða markaði að pólitískum markmiðum eða eiga markaðir að fá frelsi til að móta þjóðfélög í sína mynd? Spurningin er ekki ný. Henni var fyrst varpað fram með þessum hætti fyrir áratugum síðan af fræðimanninum Polanyi sem benti á að frjálsir markaðir væru ekki náttúrulögmál heldur þvert á móti sérlega fágæt fyrirbæri í sögu siðmenningar. Frjálsir markaðir byggja á einbeittum pólitískum vilja og sterku ríkisvaldi og hvorugt hefur yfirleitt verið til staðar. Frjálsir markaðir eru gæddir því eðli að umturna því sem fyrir er og móta samfélög með síbreytilegum og óútreiknanlegum hætti. Í Evrópu hefur borið á því að undanförnu að menn hafa rætt um að kapítalisminn þurfi að verða þjónn þjóðfélaga frekar en hugmyndafræðilegt markmið þeirrra. Það er svo sem ekki nýtt, jafnaðarmenn í Þýskalandi orðuðu þessa hugsun fyrir nærri hálfri öld. Menn hafa líka bent á að kreppan á áttunda áratugi síðustu aldar stafaði af því að tamdir markaðir Vesturlanda réðu ekki við samkeppni frá Asíu, sem byggði raunar alls ekki á frjálsum mörkuðum í þeirri álfu. Asíumenn líta á frjálsa markaði sem hentug og tímabundin tæki og undrast oft mjög þá lotningu sem fyrir þeim er borin á Vesturlöndum. Þeir líta margir á trú vestrænna manna á visku markaða sem sérkennilega hjátrú. Og það er Asía sem nú fer að ráða ferðinni. Margt hefur líka breyst. Tónninn í stjórnmálaumræðu Evrópu, sérstaklega á meðal yngra fólks minnir sífellt meira á 1968 en 2008. Umræður menntamanna endurspegla raunar sjaldnast þjóðarvilja en það er gerjun í gangi sem ekki hefur gætt í langan tíma. Sú gerjun hefur til þessa aðeins leitt til hugmynda um strangari reglur og aukið eftirlit ríkisisins á ýmsum sviðum, sérstaklega hvað varðar fjármálamarkaði. Tónninn er hins vegar þyngri en svo að endurbætur á regluverki kveði niður umræðu um mikilsverða þætti þjóðskipulagsins. Og það í þjóðfélögum sem kreppan hefur farið mildari höndum um en okkar.
Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir Skoðun
Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir Skoðun
Skoðun Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir skrifar
Skoðun Aðför að landsbyggðinni – og tilraun til að slá ryki í augu almennings Ingibjörg Isaksen skrifar
Skoðun Deyr mjólkurkýrin ef eigandi hennar fær eitt viðbótar mjólkurglas? Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir skrifar
Skoðun Frjáls umræða ekki lengur leyfð í USA – Skoðanafrelsi í hættu – Amerískt Gestapo í uppsiglingu? Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Forsjárhyggja Sjálfstæðis- og Framsóknarfólks í Hafnarfirði í garð fólks með fötlun Stefán Már Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar: Hentar ýktasta mynd skólastefnunnar öllum börnum? Jóna Sigríður Valbergsdóttir skrifar
Skoðun Grænt ál frá Íslandi er mikilvægt fyrir sjálfstæða Evrópu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Kynlíf veldur einhverfu: Opið bréf til Háskóla Íslands og fjölmiðla Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Margrét Oddný Leópoldsdóttir Skoðun
Réttur til endurtektarprófa: Jafnræði í námi fyrir alla stúdenta Vera Mist Magnúsdóttir,Guðlaug Eva Albertsdóttir Skoðun