Áhrif loftslagsbreytinga á umhverfi og samfélag manna Þórarinn Guðjónsson skrifar 15. desember 2012 06:00 Loftslagsbreytingar eru flókin fyrirbæri og ekki auðvelt fyrir almenning að átta sig á hvernig beri að túlka niðurstöður vísinda- og fræðimanna. Það er því brýnt að sérfræðingar sem hafa látið sig þessi mál varða fjalli um staðreyndir og fræðikenningar á ábyrgan hátt og þannig að almenningur skilji þær. Vísindafélag Íslendinga hélt fyrir stuttu málþing þar sem nokkrir af okkar færustu sérfræðingum á sviði loftslags- og vistkerfisfræða fræddu almenning um stöðu mála og áhrif loftslagsbreytinga á samfélag manna.Loftslagsbreytingar Stöðugt berast tíðindi af öfgum í veðri, fellibyljum, kuldaköstum eða hitabylgjum og þurrkum með tilheyrandi afleiðingum víðs vegar um heiminn. Á málþinginu fjallaði Jón Egill Kristjánsson, veðurfræðingur og prófessor við Óslóarháskóla, um loftslagsbreytingar og orsakir þeirra. Margir þættir hafa áhrif á loftslagið, svo sem aska eða ryk vegna eldgosa eða af mannavöldum, braut jarðar um sólu, og ýmsar innri sveiflur, en ekki er vafi á að losun koldíoxíðs af mannavöldum hefur sívaxandi áhrif. Öfgar í veðri hafa alltaf verið til staðar á jörðinni en nú eru sumar tegundir veðuröfga orðnar æ algengari, til dæmis hafa orðið gífurlegar hitabylgjur í Rússlandi, Mið-Evrópu og Bandaríkjunum á síðustu árum. Svo langvinnar og víðfeðmar hitabylgjur hafa til þessa verið afar fátíðar en nú hefur þeim fjölgað mjög með hrikalegum afleiðingum. Vandinn nær langt út yfir svæðin þar sem hitabylgjurnar verða, því loft- og sjávarhiti fara ört hækkandi á hnettinum öllum. Þessa sér þegar stað í bráðnun jökla og breyttum vistkerfum. Jón Egill segir nánast ógerlegt að útskýra hnattræna hlýnun án tillits til losunar gróðurhúsalofttegunda af mannavöldum. Ef komast á hjá þeim alvarlegu breytingum sem vofa yfir vistkerfum heimsins verður að draga verulega úr losun koldíoxíðs án tafar.Áhrif á jökla og sjávarborð Bráðnun jökla er einhver áþreifanlegasta birtingarmynd hlýnunar. Á málþinginu ræddi Helgi Björnsson, jöklafræðingur og vísindamaður við Háskóla Íslands, um bráðnun jökla sem reynist nú mun hraðari en gert var ráð fyrir í skýrslu Sameinuðu þjóðanna frá árinu 2007 um hnattrænar loftslagsbreytingar og áhrif þeirra. Jöklar hopa um allan heim, meðal annars hér á landi, hafís er óðum af hverfa á norðurslóðum og jöklar utan heimskautavæða rýrna hratt. Hert hefur á bráðnun Grænlandsjökuls og vesturhluta Suðurskautslandsins. Allt leiðir þetta til þess að sjávarborð hækkar, jökulár vaxa og jökulhlaupum fjölgar. Nú er talið að við næstu aldamót verði sjávarborð einum metra hærra en nú er. Við það eykst sjávarrof, sjávarflóð magnast, grunnvatn mengast, og láglendi fer á kaf víða um heim, á mörgum þéttbýlustu svæðum jarðar í Asíu en einnig í Norður-Evrópu og Ameríku, á strandsvæðum þar sem hundruð milljóna manna búa. Einnig nýta hundruð milljóna manna leysingarvatn frá jöklum til drykkjar og við áveitur og þegar jöklar hverfa verður gríðarlegur vatnsskortur allt frá fjallahéruðum til sjávar, ekki síst á mjög fjölmennum svæðum í Indlandi og Kína.Vistkerfið Loftslagsbreytingar hafa bein áhrif á vistkerfi, gróður og dýralíf, eins og Bjarni Diðrik Sigurðsson, skógvistfræðingur og prófessor við Landbúnaðarháskóla Íslands, ræddi á málþinginu. Ísland er kjörið landsvæði fyrir rannsóknir á þessu sviði þar sem landið er á mörkum tveggja gróðurbelta, hins kaldtempraða og heimskautabeltisins. Bjarni sýndi hvernig Ísland hefur gróðurfarslega færst suður á bóginn vegna hlýnunar síðan um 1990, sem hefur t.d. haft mikil áhrif á landbúnað. Þetta sést enn fremur á því að suðrænni plöntur og dýr hafa tekið sér bólfestu á Íslandi á undanförnum árum og einnig eru byrjuð að koma fram neikvæð áhrif á einstaka heimskautalífverur og vistkerfi. Mestar breytingar hafa enn sem komið er orðið í vistkerfi hafsins. Nýir suðlægari fiskistofnar, eins og makríll, veiðast nú hér við land, og veiði annarra sem áður voru hér á norðurmörkum sínum, eins og skötusels, hefur aukist til muna. Þótt skammtímaáhrif loftslagsbreytinga á náttúrufar á Íslandi séu að ýmsu leyti jákvæð geta þau orðið afdrifarík fyrir íslenskt samfélag til lengri tíma. Talið er að neikvæð áhrif loftslagsbreytinga muni bitna verst á almenningi í þróunarlöndum og auka fólksflótta frá þurrari svæðum. Það mun ógna pólitískum og efnahagslegum stöðugleika í veröldinni, og hin iðnvæddu ríki munu því ekki geta vikist undan þátttöku í lausn þess vanda.Samfélag manna Fá viðfangsefni vísinda og fræða eru eins samofin pólitísku valdatafli og orsakir loftslagsbreytinga. Guðni Elísson, prófessor í bókmenntafræði við Háskóla Íslands, hefur kynnt sér samfélagsleg áhrif loftslagshlýnunar og sérstaklega hvernig umræðu um þau er háttað. Þótt mikið hafi verið fjallað um loftslagsmál og þá vá sem vofir yfir virðist boðskapurinn ekki ná í gegn til almennings. Hvarvetna virðist vera of langt á milli orða og gerða. Ef til vill er það að hluta vegna þess að hættan virðist vera of fjarlæg til að hægt sé að vekja almenning til vitundar um hana. Svo fjarlæg að einfalt er að leiða umræðuna hjá sér. En ekki má gleyma því að gífurlegir fjárhagslegir hagsmunir eru tengdir orsakavöldum loftslagshlýnunar og aðgerðir til að stemma stigu við þeim munu snerta efnahag og hagsmuni mjög valdamikilla aðila í viðskipta- og fjármálaheiminum, og hafa áhrif á hagkerfi á heimsvísu. Því er ljóst að ákvarðanir um aðgerðir í þessum efnum verða ekki teknar átakalaust.Lokaorð Það er engum vafa undirorpið að loftslag er að breytast með tilheyrandi áhrifum á vistkerfi jarðar og samfélög manna. Brýnt er gera upplýsingar og umræður um loftslagsbreytingar og hlýnun jarðar aðgengilegar almenningi með öfgalausum hætti og á vísindalegum grunni. Málþing um áhrif loftslagsbreytinga á umhverfi og samfélag manna var framlag Vísindafélags Íslendinga til þeirrar umræðu, en ræða þarf frekar fjölmargar hliðar þessa mikilvæga máls, ekki síst hvernig snúa má af þeirri óheillabraut sem leiðir af síaukinni mengun andrúmslofts. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Loftslagsmál Mest lesið Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson Skoðun Skoðun Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson skrifar Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi orkuspáa Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson skrifar Skoðun Örlög Úkraínu varða frið og öryggi á Íslandi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Vegamál á tímum skattahækkana og vantrausts Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson skrifar Skoðun Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson skrifar Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson skrifar Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed skrifar Skoðun Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
Loftslagsbreytingar eru flókin fyrirbæri og ekki auðvelt fyrir almenning að átta sig á hvernig beri að túlka niðurstöður vísinda- og fræðimanna. Það er því brýnt að sérfræðingar sem hafa látið sig þessi mál varða fjalli um staðreyndir og fræðikenningar á ábyrgan hátt og þannig að almenningur skilji þær. Vísindafélag Íslendinga hélt fyrir stuttu málþing þar sem nokkrir af okkar færustu sérfræðingum á sviði loftslags- og vistkerfisfræða fræddu almenning um stöðu mála og áhrif loftslagsbreytinga á samfélag manna.Loftslagsbreytingar Stöðugt berast tíðindi af öfgum í veðri, fellibyljum, kuldaköstum eða hitabylgjum og þurrkum með tilheyrandi afleiðingum víðs vegar um heiminn. Á málþinginu fjallaði Jón Egill Kristjánsson, veðurfræðingur og prófessor við Óslóarháskóla, um loftslagsbreytingar og orsakir þeirra. Margir þættir hafa áhrif á loftslagið, svo sem aska eða ryk vegna eldgosa eða af mannavöldum, braut jarðar um sólu, og ýmsar innri sveiflur, en ekki er vafi á að losun koldíoxíðs af mannavöldum hefur sívaxandi áhrif. Öfgar í veðri hafa alltaf verið til staðar á jörðinni en nú eru sumar tegundir veðuröfga orðnar æ algengari, til dæmis hafa orðið gífurlegar hitabylgjur í Rússlandi, Mið-Evrópu og Bandaríkjunum á síðustu árum. Svo langvinnar og víðfeðmar hitabylgjur hafa til þessa verið afar fátíðar en nú hefur þeim fjölgað mjög með hrikalegum afleiðingum. Vandinn nær langt út yfir svæðin þar sem hitabylgjurnar verða, því loft- og sjávarhiti fara ört hækkandi á hnettinum öllum. Þessa sér þegar stað í bráðnun jökla og breyttum vistkerfum. Jón Egill segir nánast ógerlegt að útskýra hnattræna hlýnun án tillits til losunar gróðurhúsalofttegunda af mannavöldum. Ef komast á hjá þeim alvarlegu breytingum sem vofa yfir vistkerfum heimsins verður að draga verulega úr losun koldíoxíðs án tafar.Áhrif á jökla og sjávarborð Bráðnun jökla er einhver áþreifanlegasta birtingarmynd hlýnunar. Á málþinginu ræddi Helgi Björnsson, jöklafræðingur og vísindamaður við Háskóla Íslands, um bráðnun jökla sem reynist nú mun hraðari en gert var ráð fyrir í skýrslu Sameinuðu þjóðanna frá árinu 2007 um hnattrænar loftslagsbreytingar og áhrif þeirra. Jöklar hopa um allan heim, meðal annars hér á landi, hafís er óðum af hverfa á norðurslóðum og jöklar utan heimskautavæða rýrna hratt. Hert hefur á bráðnun Grænlandsjökuls og vesturhluta Suðurskautslandsins. Allt leiðir þetta til þess að sjávarborð hækkar, jökulár vaxa og jökulhlaupum fjölgar. Nú er talið að við næstu aldamót verði sjávarborð einum metra hærra en nú er. Við það eykst sjávarrof, sjávarflóð magnast, grunnvatn mengast, og láglendi fer á kaf víða um heim, á mörgum þéttbýlustu svæðum jarðar í Asíu en einnig í Norður-Evrópu og Ameríku, á strandsvæðum þar sem hundruð milljóna manna búa. Einnig nýta hundruð milljóna manna leysingarvatn frá jöklum til drykkjar og við áveitur og þegar jöklar hverfa verður gríðarlegur vatnsskortur allt frá fjallahéruðum til sjávar, ekki síst á mjög fjölmennum svæðum í Indlandi og Kína.Vistkerfið Loftslagsbreytingar hafa bein áhrif á vistkerfi, gróður og dýralíf, eins og Bjarni Diðrik Sigurðsson, skógvistfræðingur og prófessor við Landbúnaðarháskóla Íslands, ræddi á málþinginu. Ísland er kjörið landsvæði fyrir rannsóknir á þessu sviði þar sem landið er á mörkum tveggja gróðurbelta, hins kaldtempraða og heimskautabeltisins. Bjarni sýndi hvernig Ísland hefur gróðurfarslega færst suður á bóginn vegna hlýnunar síðan um 1990, sem hefur t.d. haft mikil áhrif á landbúnað. Þetta sést enn fremur á því að suðrænni plöntur og dýr hafa tekið sér bólfestu á Íslandi á undanförnum árum og einnig eru byrjuð að koma fram neikvæð áhrif á einstaka heimskautalífverur og vistkerfi. Mestar breytingar hafa enn sem komið er orðið í vistkerfi hafsins. Nýir suðlægari fiskistofnar, eins og makríll, veiðast nú hér við land, og veiði annarra sem áður voru hér á norðurmörkum sínum, eins og skötusels, hefur aukist til muna. Þótt skammtímaáhrif loftslagsbreytinga á náttúrufar á Íslandi séu að ýmsu leyti jákvæð geta þau orðið afdrifarík fyrir íslenskt samfélag til lengri tíma. Talið er að neikvæð áhrif loftslagsbreytinga muni bitna verst á almenningi í þróunarlöndum og auka fólksflótta frá þurrari svæðum. Það mun ógna pólitískum og efnahagslegum stöðugleika í veröldinni, og hin iðnvæddu ríki munu því ekki geta vikist undan þátttöku í lausn þess vanda.Samfélag manna Fá viðfangsefni vísinda og fræða eru eins samofin pólitísku valdatafli og orsakir loftslagsbreytinga. Guðni Elísson, prófessor í bókmenntafræði við Háskóla Íslands, hefur kynnt sér samfélagsleg áhrif loftslagshlýnunar og sérstaklega hvernig umræðu um þau er háttað. Þótt mikið hafi verið fjallað um loftslagsmál og þá vá sem vofir yfir virðist boðskapurinn ekki ná í gegn til almennings. Hvarvetna virðist vera of langt á milli orða og gerða. Ef til vill er það að hluta vegna þess að hættan virðist vera of fjarlæg til að hægt sé að vekja almenning til vitundar um hana. Svo fjarlæg að einfalt er að leiða umræðuna hjá sér. En ekki má gleyma því að gífurlegir fjárhagslegir hagsmunir eru tengdir orsakavöldum loftslagshlýnunar og aðgerðir til að stemma stigu við þeim munu snerta efnahag og hagsmuni mjög valdamikilla aðila í viðskipta- og fjármálaheiminum, og hafa áhrif á hagkerfi á heimsvísu. Því er ljóst að ákvarðanir um aðgerðir í þessum efnum verða ekki teknar átakalaust.Lokaorð Það er engum vafa undirorpið að loftslag er að breytast með tilheyrandi áhrifum á vistkerfi jarðar og samfélög manna. Brýnt er gera upplýsingar og umræður um loftslagsbreytingar og hlýnun jarðar aðgengilegar almenningi með öfgalausum hætti og á vísindalegum grunni. Málþing um áhrif loftslagsbreytinga á umhverfi og samfélag manna var framlag Vísindafélags Íslendinga til þeirrar umræðu, en ræða þarf frekar fjölmargar hliðar þessa mikilvæga máls, ekki síst hvernig snúa má af þeirri óheillabraut sem leiðir af síaukinni mengun andrúmslofts.
Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun
Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson Skoðun
Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar
Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun
Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson Skoðun