Vaxtaverkir Gylfi Magnússon skrifar 25. febrúar 2012 06:00 Umræðan um skuldir heimilanna, vexti og verðtryggingu virðist sífellt geta orðið undarlegri. Hún byggir að uppistöðu til á mjög sérstakri blöndu af misskilningi, áróðri og óskhyggju. Það er því ekki að undra að erfitt sé að ná áttum, hvað þá sáttum í þessu viðkvæma máli. Staðreyndirnar eru samt tiltölulega einfaldar og það eru kostirnir í stöðunni líka. Fyrst er rétt að benda á það, sem oftast gleymist, að verðtrygging breytir engu um raunvirði skulda. Lánveitendur högnuðust því ekkert á verðbólguskotinu, sem varð í kjölfar hruns krónunnar 2008. Af sömu ástæðu töpuðu þeir, sem voru með verðtryggð lán, engu vegna verðbótanna. Þeirra skuldir stóðu í stað að raunvirði. Á móti hverri krónu, sem bættist við vegna verðbóta, rýrnuðu krónurnar, sem fyrir voru. Verðtryggð lán stökkbreyttust því ekki, sama hve oft er klifað á því í fjölmiðlum. Það er því engin þörf fyrir leiðréttingu lána vegna verðbólguskotsins eins. Það var raunar hvorki sérstaklega mikið né óvenjulegt á íslenskan mælikvarða. Það er heldur engin ástæða til leiðréttingar lána vegna þess að vísitalan sé rangt reiknuð. Hún er það ekki og mælir eins vel og hægt er með góðu móti hina sorglegu rýrnun kaupmáttar krónunnar ár frá ári, áratugum saman. Þar með er þó auðvitað ekki öll sagan sögð. Skuldavandi heimilanna er mjög raunverulegur og þungbær. Hann kemur fyrst og fremst til af þrennu. Í fyrsta lagi gríðarlegri skuldasöfnun heimilanna fyrir hrun. Þær skuldir eru ein af orsökum hrunsins, ekki afleiðing þess, þótt skuldir fyrirtækja skipti þar reyndar mun meira máli. Í öðru lagi mjög snarpri lækkun raunlauna, eftir öra hækkun árin á undan, og, í þriðja lagi, snarpri lækkun húsnæðisverðs, einnig eftir öra hækkun árin á undan, sérstaklega á suð-vesturhorni landsins. Aðalvandinn, fyrir utan skuldasöfnun fyrri ára, er mikil og hröð lækkun raunlauna, þ.e. kaupmáttar launa, þótt hún hafi þegar gengið að hluta til baka. Slík lækkun, sem á níunda áratugnum var kölluð misgengi lána og launa, veldur mestu um skuldavandann. Slíkt misgengi varð reyndar enn meira en nú á níunda áratugnum. Lækkun raunlauna á sér aftur tvær skýringar, annars vegar samdrátt efnahagslífsins og hins vegar hrun krónunnar. Hrun krónunnar olli því að lækkun raunlauna varð mun meiri en sem nam samdrætti efnahagslífisins. Það er skuggahliðin á hinum margrómaða sveigjanleika gjaldmiðilsins. Sem betur fer eru öll teikn á lofti um að þetta misgengi lána og launa gangi til baka með tíð og tíma. Laun hækka alla jafna hraðar en verðlag þegar til lengdar lætur. Ekki er útlit fyrir annað nú. Fyrir vikið kallar þetta misgengi ekki á niðurfærslu eða leiðréttingu lána. Hins vegar er greiðslujöfnun skynsamlegt úrræði við þessar aðstæður, þ.e. tímabundin lækkun afborgana uns raunlaun hækka að nýju. Sá hópur, sem varð illa fyrir barðinu á verðþróun húsnæðis, fær það hins vegar ekki sjálfkrafa bætt með tíð og tíma. Þeir, sem keyptu sitt fyrsta húsnæði á árunum 2004 til 2008, þegar verð var í hæstu hæðum, hafa óneitanlega orðið illa úti. Færa má sterk sanngirnisrök fyrir því að dreifa byrðum þessa hóps með jafnari hætti. Hér duga hins vegar engar töfralausnir, þótt af þeim sé nægt framboð. Það er einfaldlega ekki hægt að færa byrðar af einum þjóðfélagshópi án þess að kostnaðurinn komi einhvers staðar niður. Frumlegasta töfralausnin, sem stungið hefur verið upp á, byggir á því að búa til peninga í Seðlabankanum, senda þá í hringferð um hagkerfið þar sem þeir hrifsa til sín skuldir almennings áður en þeir lenda aftur í Seðlabankanum. Þetta er ekki hægt án þess að einhver borgi. Væri það hægt lægi beint við að leysa allan skuldavanda í heiminum með slíkri leikfimi. Höfundar tillögunnar fá þó prik fyrir hugmyndaauðgina, sem jafnast á við það besta í útrásarhagkerfinu. Hversdagslegri töfralausn er að hræra í verðtryggingunni, breyta vísitölum afturvirkt eða gera verðbætur upptækar. Það er hvorki sanngjörn né eðlileg leið og þess utan sem betur fer ófær vegna eignarréttarverndar stjórnarskrár. Af sömu ástæðu er ekki hægt að gera eignir núverandi og tilvonandi lífeyrisþega upptækar. Jafnvel þótt það væri hægt ætti varla nokkrum heilvita manni að detta í hug að þar sé að finna þau breiðu bök, sem rétt sé að velta byrðunum á. Fleiri töfralausnir hafa verið nefndar, m.a. ýmsar útfærslur af því að ræna vonda útlendinga, sem ekki verða raktar hér. Þær eru engu skárri eða raunhæfari en fyrrgreindar lausnir. Það, sem hins vegar er gerlegt, er að færa byrðar á milli þjóðfélagsþegna í gegnum skatta- og bótakerfið. Til þess þarf ekkert nema pólitískan vilja. Það hefur að nokkru marki þegar verið gert, með mikilli hækkun vaxtabóta, en, sem fyrr segir, má færa sterk sanngirnisrök fyrir því að ganga lengra. Sérstaklega hlýtur að vera athugandi að afla fjár, með skattheimtu og/eða niðurskurði til að greiða sérstakar bætur til þeirra, sem keyptu sitt fyrsta húsnæði á fjögurra ára tímabili, frá hausti 2004 til haustsins 2008. Bæturnar gætu annað hvort verið greiddar út, eins og vaxtabætur nú, eða gengið beint til lækkunar höfuðstóls lána. Slíkar bætur gætu tekið mið af eignum og tekjum, líkt og vaxtabætur, verið með þaki, sem endurspeglaði hóflega stærð húsnæðis, og tekið tillit til þess hvort viðkomandi hafi fengið lækkun skulda af öðrum ástæðum. Á nokkrum árum væri hægt að bæta hag þessa hóps umtalsvert án þess að kostnaðurinn yrði óviðráðanlegur. Útfærslan gæti verið með ýmsum hætti en þyrfti auðvitað að standast eðlileg viðmið um það hvernig skattbyrði er skipt og bótum úthlutað af hinu opinbera á Íslandi. Um það má takast á hinum pólitíska vettvangi. Niðurstaðan gæti orðið bæði raunhæf og eðlileg leið til að taka á vanda þjóðfélagshóps, sem hefur orðið illa úti í sviptingum undanfarinna ára. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Að hata einhvern sem þú þarft á að halda? Katrín Pétursdóttir Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun SFS, Exit og norska leiðin þeirra Jón Kaldal Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson skrifar Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed skrifar Skoðun Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Að hata einhvern sem þú þarft á að halda? Katrín Pétursdóttir skrifar Skoðun Íslenskar pyndingar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun SFS, Exit og norska leiðin þeirra Jón Kaldal skrifar Skoðun Friður - í framsöguhætti eða viðtengingarhætti? Bryndís Schram skrifar Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś skrifar Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Sjá meira
Umræðan um skuldir heimilanna, vexti og verðtryggingu virðist sífellt geta orðið undarlegri. Hún byggir að uppistöðu til á mjög sérstakri blöndu af misskilningi, áróðri og óskhyggju. Það er því ekki að undra að erfitt sé að ná áttum, hvað þá sáttum í þessu viðkvæma máli. Staðreyndirnar eru samt tiltölulega einfaldar og það eru kostirnir í stöðunni líka. Fyrst er rétt að benda á það, sem oftast gleymist, að verðtrygging breytir engu um raunvirði skulda. Lánveitendur högnuðust því ekkert á verðbólguskotinu, sem varð í kjölfar hruns krónunnar 2008. Af sömu ástæðu töpuðu þeir, sem voru með verðtryggð lán, engu vegna verðbótanna. Þeirra skuldir stóðu í stað að raunvirði. Á móti hverri krónu, sem bættist við vegna verðbóta, rýrnuðu krónurnar, sem fyrir voru. Verðtryggð lán stökkbreyttust því ekki, sama hve oft er klifað á því í fjölmiðlum. Það er því engin þörf fyrir leiðréttingu lána vegna verðbólguskotsins eins. Það var raunar hvorki sérstaklega mikið né óvenjulegt á íslenskan mælikvarða. Það er heldur engin ástæða til leiðréttingar lána vegna þess að vísitalan sé rangt reiknuð. Hún er það ekki og mælir eins vel og hægt er með góðu móti hina sorglegu rýrnun kaupmáttar krónunnar ár frá ári, áratugum saman. Þar með er þó auðvitað ekki öll sagan sögð. Skuldavandi heimilanna er mjög raunverulegur og þungbær. Hann kemur fyrst og fremst til af þrennu. Í fyrsta lagi gríðarlegri skuldasöfnun heimilanna fyrir hrun. Þær skuldir eru ein af orsökum hrunsins, ekki afleiðing þess, þótt skuldir fyrirtækja skipti þar reyndar mun meira máli. Í öðru lagi mjög snarpri lækkun raunlauna, eftir öra hækkun árin á undan, og, í þriðja lagi, snarpri lækkun húsnæðisverðs, einnig eftir öra hækkun árin á undan, sérstaklega á suð-vesturhorni landsins. Aðalvandinn, fyrir utan skuldasöfnun fyrri ára, er mikil og hröð lækkun raunlauna, þ.e. kaupmáttar launa, þótt hún hafi þegar gengið að hluta til baka. Slík lækkun, sem á níunda áratugnum var kölluð misgengi lána og launa, veldur mestu um skuldavandann. Slíkt misgengi varð reyndar enn meira en nú á níunda áratugnum. Lækkun raunlauna á sér aftur tvær skýringar, annars vegar samdrátt efnahagslífsins og hins vegar hrun krónunnar. Hrun krónunnar olli því að lækkun raunlauna varð mun meiri en sem nam samdrætti efnahagslífisins. Það er skuggahliðin á hinum margrómaða sveigjanleika gjaldmiðilsins. Sem betur fer eru öll teikn á lofti um að þetta misgengi lána og launa gangi til baka með tíð og tíma. Laun hækka alla jafna hraðar en verðlag þegar til lengdar lætur. Ekki er útlit fyrir annað nú. Fyrir vikið kallar þetta misgengi ekki á niðurfærslu eða leiðréttingu lána. Hins vegar er greiðslujöfnun skynsamlegt úrræði við þessar aðstæður, þ.e. tímabundin lækkun afborgana uns raunlaun hækka að nýju. Sá hópur, sem varð illa fyrir barðinu á verðþróun húsnæðis, fær það hins vegar ekki sjálfkrafa bætt með tíð og tíma. Þeir, sem keyptu sitt fyrsta húsnæði á árunum 2004 til 2008, þegar verð var í hæstu hæðum, hafa óneitanlega orðið illa úti. Færa má sterk sanngirnisrök fyrir því að dreifa byrðum þessa hóps með jafnari hætti. Hér duga hins vegar engar töfralausnir, þótt af þeim sé nægt framboð. Það er einfaldlega ekki hægt að færa byrðar af einum þjóðfélagshópi án þess að kostnaðurinn komi einhvers staðar niður. Frumlegasta töfralausnin, sem stungið hefur verið upp á, byggir á því að búa til peninga í Seðlabankanum, senda þá í hringferð um hagkerfið þar sem þeir hrifsa til sín skuldir almennings áður en þeir lenda aftur í Seðlabankanum. Þetta er ekki hægt án þess að einhver borgi. Væri það hægt lægi beint við að leysa allan skuldavanda í heiminum með slíkri leikfimi. Höfundar tillögunnar fá þó prik fyrir hugmyndaauðgina, sem jafnast á við það besta í útrásarhagkerfinu. Hversdagslegri töfralausn er að hræra í verðtryggingunni, breyta vísitölum afturvirkt eða gera verðbætur upptækar. Það er hvorki sanngjörn né eðlileg leið og þess utan sem betur fer ófær vegna eignarréttarverndar stjórnarskrár. Af sömu ástæðu er ekki hægt að gera eignir núverandi og tilvonandi lífeyrisþega upptækar. Jafnvel þótt það væri hægt ætti varla nokkrum heilvita manni að detta í hug að þar sé að finna þau breiðu bök, sem rétt sé að velta byrðunum á. Fleiri töfralausnir hafa verið nefndar, m.a. ýmsar útfærslur af því að ræna vonda útlendinga, sem ekki verða raktar hér. Þær eru engu skárri eða raunhæfari en fyrrgreindar lausnir. Það, sem hins vegar er gerlegt, er að færa byrðar á milli þjóðfélagsþegna í gegnum skatta- og bótakerfið. Til þess þarf ekkert nema pólitískan vilja. Það hefur að nokkru marki þegar verið gert, með mikilli hækkun vaxtabóta, en, sem fyrr segir, má færa sterk sanngirnisrök fyrir því að ganga lengra. Sérstaklega hlýtur að vera athugandi að afla fjár, með skattheimtu og/eða niðurskurði til að greiða sérstakar bætur til þeirra, sem keyptu sitt fyrsta húsnæði á fjögurra ára tímabili, frá hausti 2004 til haustsins 2008. Bæturnar gætu annað hvort verið greiddar út, eins og vaxtabætur nú, eða gengið beint til lækkunar höfuðstóls lána. Slíkar bætur gætu tekið mið af eignum og tekjum, líkt og vaxtabætur, verið með þaki, sem endurspeglaði hóflega stærð húsnæðis, og tekið tillit til þess hvort viðkomandi hafi fengið lækkun skulda af öðrum ástæðum. Á nokkrum árum væri hægt að bæta hag þessa hóps umtalsvert án þess að kostnaðurinn yrði óviðráðanlegur. Útfærslan gæti verið með ýmsum hætti en þyrfti auðvitað að standast eðlileg viðmið um það hvernig skattbyrði er skipt og bótum úthlutað af hinu opinbera á Íslandi. Um það má takast á hinum pólitíska vettvangi. Niðurstaðan gæti orðið bæði raunhæf og eðlileg leið til að taka á vanda þjóðfélagshóps, sem hefur orðið illa úti í sviptingum undanfarinna ára.
Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun
Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar
Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun