Stórkostlegt veiðivatn fær nýtt líf

Hinn 11. júní síðastliðinn var morgunfriðurinn við Penobscot-ána í Maine-ríki í Bandaríkjunum rofinn af nokkrum stórvirkum vinnuvélum. Vélarnar skriðu ein eftir annarri út í árfarveginn og klukkan átta stundvíslega var tönnum þeirra læst í voldugan steypumúr Great Works-stíflunnar og niðurrif hennar hafið. Þegar vatnið byrjaði að sytra í gegnum múrinn markaði það upphafið að viðamestu aðgerð í endurheimt vistkerfis í bandarískri sögu og niðurstaða áralangrar baráttu umhverfisverndarsinna og almennings.

Til fyrirmyndar

Verkefnið, The Penobscot River Restoration Project (PRRP), hefur vakið mikla athygli í Bandaríkjunum (BNA), og reyndar víða um heim. Ástæðan er einfaldlega sú að verkefnið er talið setja ný viðmið í því hvernig staðið er að niðurrifi stíflumannvirkja sem þessara, en framkvæmdirnar eru unnar í fullri sátt allra hagsmunaaðila. Áður en yfir lýkur munu tvær stíflur verða rifnar og fullkomnir fiskvegir verða byggðir við tvær aðrar. Fiskvegir við fjórar stíflur til viðbótar verða endurgerðir. Aðgerðin opnar fiski 1.600 kílómetra leið frá sjó upp í efstu stöðuvötn. Aðrar raforkustöðvar verða aftur á móti gerðar hagkvæmari í rekstri og orkuframleiðsla mun í versta falli standa í stað – sérfræðingar útiloka ekki að hún aukist umtalsvert. Framkvæmdir á öðrum vatnasviðum í BNA hafa reyndar þegar sannað sig, og fiskgengd virðist undrafljótt ná sér á strik. Má nefna að sífellt fleiri stíflur eru nú fjarlægðar til að endurheimta forna frægð frábærra veiðivatna. Því er ekki að neita að veiðihjartað slái aðeins örar við að sjá framkvæmdir sem lúta að því að endurreisa lífríki og snúa frá þeirri stefnu að allt miðist við stundarhagsmuni.

Fáein þúsund

Í nær tvær aldir hafa fjölmargar stíflur í Penobscot-ánni komið í veg fyrir að fiskur nái til bestu hrygningarsvæða á vatnasviðinu. Penobscot, en vatnasvið hennar er eitt það víðfeðmasta í BNA, hafði fram að iðnbyltingu risastofna um ellefu sjógöngufiska, en nú eru þeir allir ekki nema svipur hjá sjón. Laxinn er oftast nefndur á nafn enda í útrýmingarhættu og löngu liðin tíð að hann sé veiddur á stöng eða í önnur veiðarfæri. Bandaríska haf- og loftslagsstofnunin (NOAA) gengur svo langt að segja verkefnið síðasta möguleikann til að endurheimta stórar göngur af villtum Atlantshafslaxi í Bandaríkjunum öllum; að verkefnið sé lokatilraun til að endurheimta Atlantshafslaxinn.

Heimildir greina frá því að laxagöngurnar í Penobscot hafi numið um og yfir 100.000 fiskum ár hvert. Undanfarna áratugi hafa veiðst tugir, stundum nokkur hundruð laxar, í gildrur við neðstu stífluna í ánni, Veazie-stífluna, sem verður rifin strax og framkvæmdum við Great Works lýkur. Á síðasta ári voru þeir reyndar 3.100 laxarnir sem voru fangaðir í gildrur við Veazie-stífluna, sem var það langmesta í áratugi og gerir stofninn þann stærsta í BNA, eins sárgrætilegt og það er. Allur lax er keyrður um langa leið upp á hrygningarsvæðin sem hefur skilað því að laxinn í ánni er ekki horfinn með öllu. Nú standa vonir til þess að sjálfbær hrygningarstofn geti náð að verða tíu til tólf þúsund laxar innan nokkurra ára.

1835

Sögulega er styrjustofn árinnar ekki síður mikilvægur auk bæði urriða og regnbogasilungs. Skjaddi, sem er síldfiskur sem hrygnir í ferskvatni, er síður nefndur hérna megin Atlantsála þar sem fiskurinn þekkist lítt. Hann er hins vegar algengur með Atlantshafsströnd Norður-Ameríku, allt frá Nýfundnalandi til Flórída. Um stórvaxinn fisk er að ræða, gómsætan mjög og eftirlæti fjölmargra stangveiðimanna á þessum slóðum. Stofn skjadda í Penobscot er hins vegar líka svo gott sem horfinn, enda er fiskgengur hluti árinnar nú aðeins um fáeinir kílómetrar, en rétt norðan við borgina Bangor stendur Veazie-stíflan, áður nefnd, sem var byggð árið 1835, einu ári á eftir Great Works. Bygging þessara tveggja stífla markaði endinn á fiskgöngum upp ána, þó löngu fyrr hafi stíflur, stórar sem smáar, verið byggðar ofar á vatnasviðinu og telja á annað hundrað enn í dag í Penobscot og ótal hliðarám þessa mikla fljóts.

Eitt skref í einu

Niðurrif Great Works er aðeins fyrsta skrefið – Veazie-stíflan verður rifin næst. Þetta þýðir að tvær stærstu hindranirnar verða að baki, en einnig verða fiskvegir byggðir töluvert ofar í ánni, við Milford- og Howland-stíflurnar. En steypan og fiskurinn segja aðeins brotabrot af sögunni því verkefnið er aðeins einn þráður margslunginnar sögu.

Forsögu verkefnisins má rekja til ársins 1999 þegar orkufyrirtækið PPL, sem á höfuðstöðvar í Pennsylvaníu, keypti fjölmargar stíflur í Penobscot af fyrirtækinu Bangor Hydro Electric. Stjórnendur PPL vissu af reynslu annarra orkufyrirtækja að þeirra beið flókin skriffinnska við leyfisveitingar og kröfur um endurbætur mannvirkja, að ógleymdum átökum við umhverfissinna sem um árabil höfðu krafist þess að stíflurnar yrðu rifnar. Í stað alls þessa ákvað yfirstjórn fyrirtækisins að fara aðra leið og hafði samband við fulltrúa Penobscot-þjóðflokksins, frumbyggja svæðisins, og aðra sem barist höfðu gegn virkjunum og orkuframleiðslu við ána. Til að gera langa sögu stutta náðist samkomulag um að orkufyrirtækið myndi selja nokkrar stíflur til niðurrifs gegn því að raforkuframleiðsla sex orkustöðva yrði aukin. Skipulags- og eftirlitsyfirvöld í Maine skrifuðu upp á samkomulagið 2004. Átta ár liðu hins vegar áður en fyrsti steypumolinn var hreyfður úr stað. Ástæðan var fjármögnun uppkaupanna og framkvæmda.

7,5 milljarðar

Stofnaður var sjóður vegna verkefnisins, The Penobscot River Restoration Trust (PRPT). Ljóst var frá upphafi að verkefnið myndi kosta umtalsverða fjármuni. Eftir langa þrautagöngu keypti sjóðurinn fyrrnefndar stíflur af PPL fyrir 24 milljónir Bandaríkjadala, en féð kom bæði frá hinu opinbera, sjóðum og frá almenningi. Þrautaganga var það, því ólíkt PPL þurfti sjóðurinn að verða sér úti um fjölda leyfa frá Maine-ríki og alríkisstjórninni. Að því loknu þurfti að fjármagna framkvæmdina sjálfa og lokareikningurinn hljóðar upp á 62 milljónir Bandaríkjadala – 7,5 milljarða íslenskra króna. Söfnun fjárins er lokið og mönnum því ekkert að vanbúnaði.

Fólkið

Daginn sem hafist var handa við að rífa Great Works-stífluna var haldin stutt athöfn við ána. Ken Salazar, innanríkisráðherra Bandaríkjanna, var einn þeirra sem þar hélt tölu. Mál sitt hóf hann á því að tilkynna 2,5 milljóna dollara framlag stjórnvalda til verkefnisins. Einnig vakti hann athygli á því að þrátt fyrir að þungamiðja verkefnisins væri niðurrif þá væri honum hugstæð sú uppbygging sem í því felst. Verkefnið, sem tekur nokkur ár í heild, skapar mörg hundruð störf. Þegar til framtíðar er litið er mat sérfræðinga að störfin sem skapast muni skipti þúsundum, aðallega í ferðaþjónustu. Þá er litið til þess að stórir stofnar fiska í Penobscot muni hafa víðtæk áhrif á nærliggjandi svæði. Það er nefnilega svo að fiskistofnarnir allir taldir saman eru svo stórir að þeir hafa áhrif á fæðuframboð í Maine-flóa og viðkomu annarra tegunda þar, og svo koll af kolli. Reyndar ganga menn svo langt að segja að þetta „litla" verkefni hafi ruðningsáhrif sem eiga sér vart hliðstæðu, hvert sem litið er.

Loksins

En það var annar maður en ráðherrann Salazar sem vakti mesta athygli við athöfnina við Great Works-stífluna þennan dag. Áin hefur alltaf verið hluti af landi frumbyggjanna sem bera nafn hennar. Í 10.000 ár leitaði Penobscot-ættbálkurinn í gnægtahorn náttúrunnar og lifði á fiskveiðum að mestum hluta. Því lauk árið sem Veazie-stíflan var byggð, eins og höfðingi ættbálksins Kirk Francis minnti á. Hann sagði mikilvægi þessarar framkvæmdar ekki síst liggja í því að frumbyggjar svæðisins endurheimta það sem þeim er kærast – og kannski möguleikann til að endurheimta glatað stolt í leiðinni. Barátta þeirra fyrir að endurheimta fyrri landkosti á svæðinu hófst nefnilega árið 1835, 164 árum áður en PPL, orkufyrirtækið bandaríska, sá sér leik á borði við að losna við skriffinnskuna í kringum umsvif þess í Penobscot.