Tilfinningar ráða gjarnan för

Upplýsingar liggja ekki á lausu um eignarhald á jörðum, kort eru ófullkomin og stjórnvöld hafa ekki skýra stefnu í málaflokknum. Engu að síður hafa allir skoðun á ástandinu og hvert skal stefnt. Stefnan verður hins vegar að byggja á réttum upplýsingum sem

Hver á Ísland? Stórt er spurt og af metnaði og reyndar var aldrei meiningin að geta svarað þeirri spurningu endanlega. Ísland er líka mun meira en jarðir og lögbýli. Íbúar sveitarfélaga hljóta að eiga land í eigu þeirra, þjóðlendur eru xxx hluti af landinu og þær eigum við öll. En síðan eru það blessaðar jarðirnar og um það hafa deilurnar snúist. Þess vegna var sjónum beint að þeim; hver á þær, hvar eru þær, hve stórar, hvaða lög og reglur gilda um eignarhaldið og hver er stefna stjórnmálamanna?

Margt hefur komið á óvart við vinnslu þessa greinaflokks. Þar má nefna það að jarðasöfnun virðist vera lítil sem engin, þrátt fyrir að stjórnmálamenn tali oft og tíðum eins og hún sé vandamál sem á þurfi að taka. Þá eiga útlendingar afskaplega fáar jarðir. Þeir eru líka eins og aðrir eigendur, sumir gera lítið á eignum sínum, aðrir standa fyrir uppbyggingu og eyða umtalsverðum fjármunum til þess.

Óljósar upplýsingar

Þá hefur það einnig vakið athygli okkar hve margt er í raun á huldu um málaflokkinn. Við höfum sjálfir þurft að keyra saman gagnagrunna til að komast eins nálægt sannleikanum og hægt er varðandi eignarhald á jörðum og enn stendur út af að ekki er hægt að ákvarða nákvæmlega, svo dæmi sé tekið, hve margar jarðir útlendingar eiga. Það skýrist af því að þeir geta átt í eignarhaldsfélögum sem eiga jarðir eða jarðahluta. Nokkuð nákvæm tala er þó sú að rúmlega 100 jarðir af 7.595 eru í eigu útlendinga.

Þá eru það ekki ný sannindi að jarðir eru ekki uppmældar, en það flækir málið enn frekar. „Þetta kemur þéttbýlisbúum alltaf á óvart,“ segir Magnús Leópoldsson fasteignasali. Þeir standi í þeirri meiningu að allt sé uppmælt, eins og eignir í þéttbýli. Í staðinn þarf að styðjast við gömul landamerkjabréf sem oft og tíðum eru óljós og um þau geta staðið deilur. „Þetta fer oft eftir vísifingrinum á bóndanum. Hann bendir upp í hlíð segir nokkurn veginn hvar jörðin liggur.“

Lítið uppmælt

Þrátt fyrir að bændur sjálfir hafi kallað eftir því að gerð verði gangskör að því að mæla upp jarðir, enda vilja þeir vita hvað þeir eiga og mega selja, hefur lítið gerst í þeim málum. Ríkið, sem er stærsti jarðeigandinn, hefur ekki gengið á undan með góðu fordæmi hvað þess eignir varðar.

Samkvæmt fasteignamati eru stærðir á jörðum því yfirleitt skráðar 0 hektarar. Einhver uppmæling hefur farið fram á úthögum, enda eru þeir verðmætara land. Nákvæm stærð jarða liggur þó sjaldnast fyrir og því skiptir engu hvaða gagnagrunnar eru keyrðir saman, ógjörningur er, eins og staðan er í dag, að segja til um hve stór hluti jarðnæðis sé í eigu útlendinga, eignarhaldsfélaga eða ríkisins.

Sem dæmi um það hve mörgu er áfátt í þessum málaflokki má nefna jarðirnar Háf, Háfshjáleigu og Hala í Rangárþingi ytra. Til er landlýsing frá fyrri hluta 20. aldar um skiptingu heimatúna bæjanna og þinglýst skjöl sýna landamerki þeirra.

Árið 2006 kom eigandi Háfs hins vegar að máli við sveitarstjórn með nýja hnitsetningu á því sem talið hafði verið sameiginlegt land. Á innan við viku hafði sveitarstjórn sent erindið til landbúnaðarráðuneytisins, fengið jákvætt svar, samþykkt nýju hnitin og sýslumaður þinglýst; allt án þess að eigendur hinna tveggja jarðanna hefðu hugmynd um það, enda var ekki rætt við þá.

Síðan hafa staðið dómsmál um spilduna sem hnituð var út og hafa dómar fallið eiganda Háfs í vil. Engu að síður hefur sveitarfélagið ekki verið tilbúið til þess að veita honum leyfi til að skipta því landi upp, þar sem Hæstiréttur Íslands segir vafa ríkja um eignarhaldið. Eigandinn má því selja spilduna í heilu lagi, en ekki skipta upp, þrátt fyrir að þinglýst skjöl sýni hvernig hún liggur og staðfesti eignarhald hans.

Stefnumörkun í vændum

Svörin við því hver eigi Ísland eru því mörg og óljós. Ríkið, í einhverri mynd, er langstærsti eigandinn. Kirkjumálasjóður kemur næstur. Landsbankinn á, í gegnum Lífsval, tæplega 40 jarðir og nokkur eignarhaldsfélög eiga nokkrar jarðir hvert. Eftir stendur að jarðir eru að mestu í dreifðri eigu. Það má líka velta því fyrir sér hvort það sé í raun ekki dreifðari eign þegar eignarhaldsfélag, með mörgum hluthöfum, á þrjár jarðir, en þegar einn eigandi á heila jörð?

Stjórnmálamenn virðast vera sammála um að festa þurfi í lög takmörkun varðandi eignarhald á jörðum. Hún getur falist í stærð þeirra, fjölda, nytjum eða að gerð verði krafa um búsetu. Ögmundur Jónasson innanríkisráðherra hyggur á setningu reglugerðar þar sem þess verði krafist að erlendir eigendur jarða verði að vera með efnahagslega starfsemi á þeim. En hvað þýðir það? Rudolph Walter Lamprecht hefur eytt yfir 50 milljónum króna í skógrækt í Heiðardal og stundar þar fiskrækt. Er það efnahagsleg starfsemi? Eða verður að stunda búskap á jörðinni?

Sé að marka orð stjórnmálamanna er hins vegar ljóst að á næstu árum eigum við eftir að sjá takmarkanir af einhverju tagi í lögum. Steingrímur J. Sigfússon, atvinnuvega- og nýsköpunarráðherra, kallar eftir opinni umræðu um málið.

„Ég held að það eigi að ræða þetta opinskátt og nálgast þetta yfirvegað og losna við, bæði alla þjóðrembu, en líka alla feimni við að ræða þetta. Sumir fyllast alltaf tortryggni um að nú eigi að fara að loka einhverju og læsa og þetta sé einhvers slags gamaldags verndarsjónarmið. Mér finnst þetta vera alveg þvert á móti, þetta er spurningin um að þora að takast á við framtíðina og rýna inn í hana.“

Gögn og aftur gögn

Slík umræða mun, að öllum líkindum, fara fram á næstu árum. Framtíðarstefnu hefur vantað í málaflokknum, en vilji virðist vera til að gera bragarbót á því. Stjórnmálamenn hafa nefnt að þó jarðasöfnun og eignarhald útlendinga sé ekki vandamál núna, geti það orðið það í framtíðinni. Um það skal ekkert fullyrt.

Hins vegar hlýtur það að vera til góðs að setja málin niður fyrir sig, skoða staðreyndir og meta stöðuna eins og hún er, ekki eins og orðrómurinn segir að hún sé, og móta stefnu til framtíðar. Hver sem hún svo verður. Gott skref í því væri að gera gögn aðgengilegri, opna þau, mæla upp landið og útbúa kort. Á því er síðan hægt að byggja skynsamlegar ákvarðanir.

Lamprecht sagði að viðbrögðin við eignarhaldi útlendinga á jörðum væru skiljanleg. Þau væru hins vegar byggð á tilfinningum. Ekki ber að loka augunum fyrir mikilvægi tilfinninga, en lagasetning og stefnumörkun verður einnig að byggja á staðreyndum.