Frá risaturnum til torfbæja

Farþegarnir setjast um borð í lestarvagninn sem rennur rólega af stað. Leiðin liggur upp í mót með skrúfgangi upp í 200 metra hæð. Ferðalagið tekur tuttugu mínútur, en allir kæra sig kollótta um það enda útsýnið stórkostlegt úr stálgrindarturninum. Á toppi turnsins er glæsilegur útsýnispallur, lýstur upp með þúsundum rafljósa og efst trónir stytta af hinum goðsagnakennda Atlas með Jörðina á herðum sér. Farþegarnir mega þó ekki drolla lengi á pallinum, því gert er ráð fyrir að tólf þúsund gestir streymi í gegnum turninn á hverri einustu klukkustund.

Eitthvað á þessa leið hefði lýsingin á Johnstone-turninum sem til stóð að reisa í Chicago árið 1893 getað hljóðað. Tilefnið var heimssýningin í borginni sama ár og tillagan var aðeins ein af mörgum hugmyndum um stóreflis turnbyggingar á sýningarsvæðinu. Ástæðan var augljós: á heimssýningunni í París fjórum árum fyrr hafði Eiffel-turninn stolið senunni. Stálvirkið var hæsta mannvirki í heimi, gnæfði 300 metra upp í loftið og varð samstundis það kennileiti sem flestir tengdu heimssýninguna við.

Skiljanlega fannst skipuleggjendunum í Chicago að þeir þyrftu líka að reisa turn, helst enn hærri eða í það minnsta tæknilega fullkomnari, til dæmis með lestarvögnum fyrir gesti. Sá ljóður var þó á þeirri ráðagerð að Parísarsýningin gat gengið í digra sjóði franska ríkisins, en vestanhafs átti einkaframtakið að bera hitann og þungann af kostnaðinum. Eiffel-turninn franski fékk líka að standa eftir að sýningunni lauk, þótt ætlunin væri að rífa hann með tímanum og skapaði því tekjur á næstu árum. Borgaryfirvöld í Chicago tóku hins vegar ekki í mál að slíkar turnbyggingar fengju að standa til frambúðar, svo ljóst var að sala aðgöngumiða upp í turninn á sýningartímanum yrði að standa alfarið straum af byggingu hans. Það dæmi gat aldrei gengið upp, hversu mikið sem menn reiknuðu. Johnstone-turninn varð því aldrei annað en metnaðarfullar teikningar á blaði.

Turninn sem aldrei varð átti að heita eftir milljónamæringnum sem hugðist fjármagna ævintýrið og verða heimsfrægur í leiðinni. Og ekki hefði frægð bandaríska verkfræðingsins sem hannaði tækniundrið orðið minni, né danska arkitektsins sem réð útlitinu. Sá hét Alfred Råvad og átti sér merkilega sögu.

Stóra myndin

Til skamms tíma höfðu sárafáir Íslendingar heyrt getið um arkitektinn Råvad og tengingu hans við sögu íslenskrar byggingarlistar. Úr því var þó bætt í nýlegum og vinsælum sjónvarpsþáttum Péturs Ármannssonar og Egils Helgasonar, Steinsteypuöldinni. Råvad var fyrstur allra til að skrifa fræðilega um skipulagsmál á Íslandi og setti fram hugmyndir sem líklega höfðu talsverð óbein áhrif.

Alfred Råvad fæddist hið örlagaríka ár í Evrópusögunni 1848 og hét þá einfaldlega Alfred Jensen. Að loknu námi í byggingarlist áttaði hann sig hins vegar skjótt á ókostum þess að heita svo hversdagslegu nafni, en í Kaupmannahöfn einni voru þrír aðrir arkitektar sem kölluðust A. Jensen. Hann sótti því um að fá að kenna sig við fæðingarstaðinn Raadvad, sem breyttist í Råvad með örlitlum lagfæringum. Meðan á Bandaríkjadvölinni stóð breyttist rithátturinn í Roewade, til samræmis við enskan framburð og það er nafnið sem afkomendurnir notast við í dag.

Snemma varð ljóst að Råvad væri miklum hæfileikum gæddur sem arkitekt, en jafnframt komu fram önnur skapgerðareinkenni hans sem áttu eftir að móta starfsferilinn. Råvad var hálfgerður sveimhugi sem átti bágt með að festa hugann lengi við smáatriði. Þótt eftir hann lægju nokkrar ágætar byggingar, var hann miklu áhugasamari um stóru myndina: skipulag stærri svæða, bæjarhluta eða heilu borganna. Hann var sérstaklega áhugasamur um áhrif skipulags og byggingarlistar á samfélagið og voru hugmyndir hans á sviði skipulagsmála um margt langt á undan sinni samtíð.

Að mati Råvads var skortur á góðu heildarskipulagi mesta meinsemd Kaupmannahafnar og þegar árið 1886 útbjó hann sinn fyrsta skipulagsuppdrátt fyrir borgina. Stjórnendur Kaupmannahafnar höfðu á hinn bóginn lítinn skilning á þörfinni og margir áratugir áttu eftir að líða uns fyrsta heildarskipulagið var samþykkt fyrir höfuðborg Danmerkur.

Áhugaleysi Dana á skipulagsmálum átti vafalítið stóran þátt í að Råvad ákvað árið 1890 að flytja með fjölskylduna vestur um haf, rúmlega fertugur að aldri. Heimssýningin sem verið var að undirbúa í Chicago átti þó vafalaust einnig stóran hlut að máli. Hvergi á byggðu bóli var jafn mikil og stórhuga uppbygging og í Chicago. Tækifærin fyrir snjalla arkitekta og verkfræðinga voru þar á hverju strái og nýjasta tækni var allsráðandi við alla hönnun og framkvæmdir.

Af öllum þeim afburðamönnum sem að uppbyggingunni komu í borginni var enginn frægari en Daniel Burnham. Honum er eignaður heiðurinn af aðalskipulagi Chicago-borgar og skipulagi heimssýningarinnar, auk þess sem eftir hann stendur fjöldi skýjakljúfa og annarra stórhýsa í Chicago og fleiri bandarískum stórborgum. Enginn nemandi í skipulagsfræðum og sögu nútímabyggingarlistar kemst hjá því að læra um Daniel Burnham.

Eins og gefur að skilja hafði jafn afkastamikill arkitekt og Burnham fjölda aðstoðarmanna sér við hlið. Sjálfur var hann löngum stundum frekar í hlutverki stjórnmálamanns, sem hafði það aðalhlutverk að sannfæra yfirvöld og fjárfesta um ágæti tillagna sinna, þótt meira sé á huldu um það hverjir í aðstoðarliðinu fengu einstakar hugmyndir og sáu um útfærslu þeirra.

Alfred Råvad, eða Roewade eins og hann nefndist á Ameríku­árunum, var um alllangt skeið samverkamaður Burnhams og vilja ýmsir söguáhugamenn (einkum danskir) eigna honum stóra hluti í hinu fræga borgarskipulagi Chicago.­ Telja þessir sömu aðilar mikið óréttlæti að heilu bækurnar séu ritaðar um Burnham á meðan færslan um Råvad á ensku Wikipediunni telur 2-3 línur.

En sagan spyr ekki um sanngirni og tilgangslaust er að sýta það að bandarískar sögubækur geri mikið úr afrekum áberandi og litríks heimamanns, en gleymi hæverskum aðkomumanni sem fluttist aftur úr landi fáeinum árum síðar. Þegar fyrri heimsstyrjöldin braust út ákvað Alfred Råvad nefnilega að fósturjörðin þarfnaðist hans og hélt aftur til Evrópu.

Bróðir athafnamannsins

Á leiðinni heim ákvað Råvad að heimsækja bróður sinn í Reykjavík, kaupmanninn og útgerðarmanninn Thor Jensen. Vegna stríðsins varð hann innlyksa á Íslandi í heilan vetur árið 1915, gafst honum því rúmur tími til að kynna sér landið og sögu þess, en Råvad hafði alla tíð brennandi áhuga á norrænum fræðum.

Þegar til Danmerkur var komið setti Råvad saman stutta ritgerð um byggingarlist Íslendinga sem Dansk-íslenska félagið gaf út á báðum tungumálum.

Þótt ritgerðin sé fáar síður er hún stórmerkileg. Höfundurinn gerir sér grein fyrir því að íslensk húsagerð standi á krossgötum. Íslendingar muni á næstu árum og áratugum reisa fjölda stórhýsa, en hafi ekki miklar fyrirmyndir. Sérkenni byggingasögu landsmanna séu gömlu torfbæirnir og torfkirkjurnar, sem augljóslega geti ekki svarað kalli tímans og þá sé hætt við að útkoman verði smágerðar eftirlíkingar af evrópskum kirkjum og bárujárnsklædd timburhús með pappaklæðningum að innan, án nokkurra tengsla við íslenskar hefðir.

Svar Råvads var að leggja til að form torfbæjanna og -kirknanna yrði varðveitt þótt byggingarefnin væru látin víkja. Þykkir veggir og háir og hvassir húsgaflar myndu skapa sterkt séríslenskt yfirbragð húsa og halda þannig tryggð við ræturnar. Til að útskýra hugmynd sína betur lét arkitektinn fylgja grunnteikningar að sveitakirkju og íbúðarhúsi.

Ekki þarf að rýna lengi í teikningarnar til að sjá skyldleikann við ýmis verka Guðjóns Samúelssonar, sem hefð er fyrir að eigna hugmyndina að því að endurvekja burstabæjarformið í íslenskum arkitektúr. Á þessi tengsl var réttilega bent í þáttunum um Steinsteypuöldina.

Til að sinna stærri opinberum verkefnum á Íslandi, taldi Råvad þörf á fjórum menntuðum arkitektum í landinu, til að tryggja að unnt væri að halda samkeppnir um verkefni og koma í veg fyrir að sami maður sæti að öllum húsunum. Helsta áskorun þessara manna yrði að þróa séríslenskan byggingarstíl, en tilgangslaust væri að horfa þar til eldri stórhýsa á borð við Alþingishúsið og Landsbókasafnið, til þess væri stíll þeirra of evrópskur.

Ekki gat Råvad stillt sig um að ráða Reykvíkingum heilt í skipulagsmálum. Taldi hann einsýnt að framtíðarvöxtur bæjarins ætti að vera til suðurs í átt til Hafnarfjarðar, sem að lokum myndi renna saman í eina samfellda byggð, en ekki til austurs. Öflugar sporvagnasamgöngur myndu svo tengja höfuðborgarsvæðið saman frá suðri til norðurs. Þótt gerð Reykjavíkurhafnar væri byrjuð, taldi hann ekki of seint að hætta við og endurvekja hugmyndir um hafnargerð í Skerjafirði. Öskjuhlíð og svæðið í grennd við hana yrði svo tilvalið fyrir stórbyggingar á borð við háskólabyggingu, nýja sóknarkirkju Reykvíkinga, ýmis konar söfn og skrúðgarða.

Frá sjónarhorni skipulagsfræðinnar voru tillögurnar vafalítið bráðsnjallar, en fátt bendir til að ráðamenn hafi tekið þær alvarlega. Langþráð hafnargerðin var farin af stað og enginn áhugi á að slá henni á frest. Sum svæðanna sem Råvad sá fyrir sér sem uppbyggingarreiti tilheyrðu ekki einu sinni Reykjavíkurbæ og uppbygging bæjarlandsins mótaðist fremur af því hvaða lendur væru í eigu bæjarsjóðs en að djúp hugmyndafræði lægi að baki. En hver veit nema gesturinn danski fái uppreisn æru á næstu árum ef hugmyndir um borgarlínu verða að veruleika?