Staða réttarríkisins Guðmundur Steingrímsson skrifar 11. febrúar 2019 07:00 Einu sinni heyrði ég í fyrirlestri greint frá niðurstöðum hollenskrar könnunar, þar sem grafist var fyrir um það með hnitmiðuðum spurningum, hvað það væri sem hefði mest áhrif á hamingju fólks. Niðurstöðurnar voru áhugaverðar. Það kom á daginn, að til dæmis það að fjölskyldan í næsta húsi væri ríkari en maður sjálfur reyndist ekki hafa mjög mikil áhrif á hamingju fólks. Að við næsta hús væri stærri pallur með stærra grilli, með sex brennurum, bjórkæli og pizzuofni, það skipti litlu. Fólk var hamingjusamt með sína tvo brennara úr Byko. Hitt reyndist skipta fólk miklu meira máli: Ríkir réttlæti í samfélaginu? Er hægt að treysta því að allir fáir réttláta meðferð hjá öllum þessum aðilum í kringum mann, sem sýsla með mál manns? Á vinnumarkaði, í viðskiptum, í daglegu lífi. Það er fólki mikilvægt, samkvæmt þessu, að það sé til dæmis ekki gerður greinarmunur á Jóni og séra Jóni, að allir sitji við sama borð. Það er fólki mikilvægt að verða ekki fyrir gerræðislegri valdbeitingu, að geta búið við öryggi og vissan fyrirsjáanleika, og sanngirni, þegar kemur að alls kyns úrskurðar- og íhlutunarvaldi hinna fjölmörgu valdaaðila samfélagsins.Dæmin mörg Ég hef hugsað töluvert um þennan fyrirlestur síðan. Mér finnst þetta merkilegt, en líka augljóst þegar maður spáir í það. Þetta blasir samt ekki við, þegar maður hlýðir á umræðuna. Stundum, af umræðunni að dæma, virðist eins og það sé lykilatriði þegar kemur að hamingju að allir séu jafnríkir. Að enginn sé ríkur, helst. En þetta er misskilningur. Fáir býsnast yfir því, held ég, að einhver lúsiðin manneskja sé rík og láta það hafa áhrif á hamingju sína. Hitt skiptir meira máli: Öðlaðist viðkomandi ríkidæmi sitt á sanngjarnan hátt? Réð kannski klíkuskapur og ósanngjörn forgjöf úrslitum? Þetta er eitt dæmi af mörgum. Ég held að fátt sé eins niðurdrepandi, og þar með áhrifavaldur þegar kemur að hamingju manns, eins og verða að vitni að óréttlæti eða verða fyrir óréttlæti, jafnvel trekk í trekk, og hvað þá að búa í samfélagi sem einkennist í mörgum meginatriðum af óréttlæti. Óréttlætið getur verið æði lúmskt, en opnast manni smám saman eftir því sem árin safnast upp og reynslan eykst. Af þessum sjónarhóli þarf að skoða Ísland. Mér finnst ég skilja betur og betur fólk sem segir á efri árum, eftir langvarandi þátttöku í samfélagsumræðu og nálægð við ákvarðanatöku og vald, að íslenskt samfélag sé ógeðslegt. Stór orð, en þau hafa jú fallið.Tvenns konar dómstólar Hvað er átt við? Er Ísland ekki til fyrirmyndar? Tært vatn og hreint loft. Fremst í jafnrétti. Umburðarlynd og víðsýn. Eða hvað? Jú, jú. Margt er frábært. En samt er hún svo djúp og svo yfirgripsmikil þessi reiði og óþreyja. Það þarf ekki að tala lengi um samfélagsmál í samkvæmi á Íslandi þar til kemur að suðupunkti. Hitinn er alltaf undirliggjandi. Hverju sætir? Ég held að meginástæða óróa á vinnumarkaði, til dæmis, og líka uppsafnaðrar reiði þegar kemur að málefnum tengdum kynferðislegri áreitni og ofbeldi, sé sú að um langt skeið hefur sú tilfinning ríkt að á Íslandi ríki ekki almennilegt réttlæti. Fólk hefur hagnast gegnum klíku, auðlindir gefnar, stórir hagsmunaaðilar ráða allt of miklu, alls konar embættismenn hafa vald í mikilvægum málefnum borgaranna en enga ábyrgð – þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt – og borgararnir eru lítt varðir af dómstólum. Einu sinni sagði mér maður að dómstólar í löndum heimsins hefðu annaðhvort tilhneigingu til þess að draga taum borgaranna, í viðureign þeirra við hið mikla vald sem opinberar stofnanir hafa, eða draga taum stofnananna og hins opinbera, gegn borgurunum, og þá væntanlega í nafni þess að ekki megi láta mannréttindi rugga bátnum um of. Því miður bendir margt til þess að á Íslandi sé hið síðarnefnda raunin.Nokkrar spurningar Hér eru nokkrar samfélagslegar samviskuspurningar: Skiptir máli í íslensku viðskiptalífi að vera í réttu klíkunni? Hafa ákvarðanir í stjórnmálum fært sumum einstaklingum auð á ósanngjarnan og ógagnsæjan hátt? (Uuu já.) Lenda þegnarnir í því að vera synjað um alls konar hluti af embættismönnum eða starfsmönnum stofnana og fá engar útskýringar eða möguleika til þess að hnekkja slíku? Getur fötluð manneskja vænst þess fyrir dómstólum á Íslandi að mannréttindi hennar séu metin mikilvægari en til dæmis fjárhagslegir hagsmunir, eða aðrir hagsmunir, stofnunar sem hún berst við? Dæmin eru sláandi um hið gagnstæða. Áfram, Freyja segi ég þó. Og að síðustu, ein góð hugleiðing í ljósi umræðunnar upp á síðkastið: Hefur einhver trú á því að mögulega einhver sem verður uppvís að því að hafa káfað á kvenfólki og abbast upp á það um áratugaskeið, jafnvel, verði nokkurn tímann dæmdur fyrir eitthvað slíkt af réttarríkinu? Það held ég ekki. Ég held að á Íslandi gangi vofa laus. Hún heitir óréttlæti. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Guðmundur Steingrímsson Mest lesið Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Skoðun Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Skoðun Skjárinn og börnin Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun „Er stjúpmamma þín vond eins og í Öskubusku?“ Hafdís Bára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Af hverju er Framsóknarfólk hamingjusamast? Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Norska leiðin hefur gefist vel – í Póllandi Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Opið hús fyrir útvalda Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Af hverju hræðist fólk kynjafræði? Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun Hópnauðganir/svartheimar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Valdið og samvinnuhugsjónin Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun NPA breytti lífinu mínu Sveinbjörn Eggertsson skrifar Skoðun Hefur þú tilkynnt um ofbeldi gegn barni? Alfa Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Gildi kærleika og mannúðar Toshiki Toma skrifar Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar Skoðun Móttaka skemmtiferðaskipa - hlustað á íbúa Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Sjá meira
Einu sinni heyrði ég í fyrirlestri greint frá niðurstöðum hollenskrar könnunar, þar sem grafist var fyrir um það með hnitmiðuðum spurningum, hvað það væri sem hefði mest áhrif á hamingju fólks. Niðurstöðurnar voru áhugaverðar. Það kom á daginn, að til dæmis það að fjölskyldan í næsta húsi væri ríkari en maður sjálfur reyndist ekki hafa mjög mikil áhrif á hamingju fólks. Að við næsta hús væri stærri pallur með stærra grilli, með sex brennurum, bjórkæli og pizzuofni, það skipti litlu. Fólk var hamingjusamt með sína tvo brennara úr Byko. Hitt reyndist skipta fólk miklu meira máli: Ríkir réttlæti í samfélaginu? Er hægt að treysta því að allir fáir réttláta meðferð hjá öllum þessum aðilum í kringum mann, sem sýsla með mál manns? Á vinnumarkaði, í viðskiptum, í daglegu lífi. Það er fólki mikilvægt, samkvæmt þessu, að það sé til dæmis ekki gerður greinarmunur á Jóni og séra Jóni, að allir sitji við sama borð. Það er fólki mikilvægt að verða ekki fyrir gerræðislegri valdbeitingu, að geta búið við öryggi og vissan fyrirsjáanleika, og sanngirni, þegar kemur að alls kyns úrskurðar- og íhlutunarvaldi hinna fjölmörgu valdaaðila samfélagsins.Dæmin mörg Ég hef hugsað töluvert um þennan fyrirlestur síðan. Mér finnst þetta merkilegt, en líka augljóst þegar maður spáir í það. Þetta blasir samt ekki við, þegar maður hlýðir á umræðuna. Stundum, af umræðunni að dæma, virðist eins og það sé lykilatriði þegar kemur að hamingju að allir séu jafnríkir. Að enginn sé ríkur, helst. En þetta er misskilningur. Fáir býsnast yfir því, held ég, að einhver lúsiðin manneskja sé rík og láta það hafa áhrif á hamingju sína. Hitt skiptir meira máli: Öðlaðist viðkomandi ríkidæmi sitt á sanngjarnan hátt? Réð kannski klíkuskapur og ósanngjörn forgjöf úrslitum? Þetta er eitt dæmi af mörgum. Ég held að fátt sé eins niðurdrepandi, og þar með áhrifavaldur þegar kemur að hamingju manns, eins og verða að vitni að óréttlæti eða verða fyrir óréttlæti, jafnvel trekk í trekk, og hvað þá að búa í samfélagi sem einkennist í mörgum meginatriðum af óréttlæti. Óréttlætið getur verið æði lúmskt, en opnast manni smám saman eftir því sem árin safnast upp og reynslan eykst. Af þessum sjónarhóli þarf að skoða Ísland. Mér finnst ég skilja betur og betur fólk sem segir á efri árum, eftir langvarandi þátttöku í samfélagsumræðu og nálægð við ákvarðanatöku og vald, að íslenskt samfélag sé ógeðslegt. Stór orð, en þau hafa jú fallið.Tvenns konar dómstólar Hvað er átt við? Er Ísland ekki til fyrirmyndar? Tært vatn og hreint loft. Fremst í jafnrétti. Umburðarlynd og víðsýn. Eða hvað? Jú, jú. Margt er frábært. En samt er hún svo djúp og svo yfirgripsmikil þessi reiði og óþreyja. Það þarf ekki að tala lengi um samfélagsmál í samkvæmi á Íslandi þar til kemur að suðupunkti. Hitinn er alltaf undirliggjandi. Hverju sætir? Ég held að meginástæða óróa á vinnumarkaði, til dæmis, og líka uppsafnaðrar reiði þegar kemur að málefnum tengdum kynferðislegri áreitni og ofbeldi, sé sú að um langt skeið hefur sú tilfinning ríkt að á Íslandi ríki ekki almennilegt réttlæti. Fólk hefur hagnast gegnum klíku, auðlindir gefnar, stórir hagsmunaaðilar ráða allt of miklu, alls konar embættismenn hafa vald í mikilvægum málefnum borgaranna en enga ábyrgð – þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt – og borgararnir eru lítt varðir af dómstólum. Einu sinni sagði mér maður að dómstólar í löndum heimsins hefðu annaðhvort tilhneigingu til þess að draga taum borgaranna, í viðureign þeirra við hið mikla vald sem opinberar stofnanir hafa, eða draga taum stofnananna og hins opinbera, gegn borgurunum, og þá væntanlega í nafni þess að ekki megi láta mannréttindi rugga bátnum um of. Því miður bendir margt til þess að á Íslandi sé hið síðarnefnda raunin.Nokkrar spurningar Hér eru nokkrar samfélagslegar samviskuspurningar: Skiptir máli í íslensku viðskiptalífi að vera í réttu klíkunni? Hafa ákvarðanir í stjórnmálum fært sumum einstaklingum auð á ósanngjarnan og ógagnsæjan hátt? (Uuu já.) Lenda þegnarnir í því að vera synjað um alls konar hluti af embættismönnum eða starfsmönnum stofnana og fá engar útskýringar eða möguleika til þess að hnekkja slíku? Getur fötluð manneskja vænst þess fyrir dómstólum á Íslandi að mannréttindi hennar séu metin mikilvægari en til dæmis fjárhagslegir hagsmunir, eða aðrir hagsmunir, stofnunar sem hún berst við? Dæmin eru sláandi um hið gagnstæða. Áfram, Freyja segi ég þó. Og að síðustu, ein góð hugleiðing í ljósi umræðunnar upp á síðkastið: Hefur einhver trú á því að mögulega einhver sem verður uppvís að því að hafa káfað á kvenfólki og abbast upp á það um áratugaskeið, jafnvel, verði nokkurn tímann dæmdur fyrir eitthvað slíkt af réttarríkinu? Það held ég ekki. Ég held að á Íslandi gangi vofa laus. Hún heitir óréttlæti.
Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson Skoðun
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Hlustum á okkar landsliðskonur - sýnum Ísrael rauða spjaldið Hrönn G. Guðmundsdóttir,Ragnhildur Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar
Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson Skoðun