Skaðlausar samsæriskenningar? Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 9. október 2019 09:30 Við búum í heimi sem er stór, flókinn og oft beinlínis óreiðukenndur. Það er ekki hlaupið að því að greiða úr óreiðunni en til þess höfum við fengið ómetanlega hjálp. Heilinn okkar býr yfir meðfæddum eiginleikum sem hjálpa okkur að setja hlutina í samhengi. Þessir eiginleikar hafa meðal annars gert okkur kleift að færast stöðugt í átt að aukinni þekkingu og lífsgæðum á nokkrum kynslóðum. En þessir eiginleikar eiga sér einnig myrka hlið. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að finna samhengi þar sem ekkert raunverulegt samhengi er til staðar. Þaðan eru samsæriskenningar sprottnar. Með orðinu „samsæriskenning“ á ég við endurskoðun atburða eða athafna þar sem illum öflum er eignuð ábyrgð án þess að haldbær sönnunargögn liggi fyrir og einfaldari, líklegri skýringar eru hundsaðar. Oft fylgir samsæriskenningum gríðarlegt ofmat á getu hópa til að leggjast í stórtækar leynilegar aðgerðir. Margir sjá ekki ástæðu til að líta samsæriskenningar alvarlegum augum. Vissulega eru þær af ýmsum toga og fela í sér misalvarleg ósannindi. Megnið af mannkynssögunni voru þær aðallega hugmyndasmíð sérvitringa sem bjuggu hver í sínu horni. En með tilkomu Internetsins – einnar af merkustu uppfinningum mannsins – hafa samsæriskenningamenn úr öllum heimshlutum fundið skoðanabræður sína. Vefsíður sem eru öllum aðgengilegar hafa orðið að gróðrarstíu slíkra kenninga sem sumar hverjar hafa haft alvarlegar og jafnvel mannskæðar afleiðingar.Mannskæðar afleiðingar Fyrir rétt rúmu ári – þann 28. október 2018 – gekk vopnaður maður í samkunduhús Gyðinga í Pittsburgh og myrti þar 11 manns og særði 6 manns til viðbótar. Hann hafði um skeið gefið út yfirlýsingar sem endurspegla andgyðinglegar samsæriskenningar á vefsíðu sem hefur á örfáum árum dregið að sér fjölda öfgamanna. Fleiri hópar hafa orðið fyrir barðinu á öfgamönnum. Hálfu ári eftir árásina í Pittsburgh – þann 15. mars síðastliðinn – gekk vopnaður maður inn í tvær moskur í Christchurch á Nýja Sjálandi og myrti þar samtals 51 manns og særði fjölmarga til viðbótar. Tilefnið fyrir árásinni var trú hans á samsæriskenningu um að stefnt væri að útrýmingu „hvíta kynstofnsins“. Hægt væri að tína til fjölda svipaðra dæma. Það sem þessar árásir eiga sameiginlegt er að þær byrjuðu sem illa rökstuddar vangaveltur manna sem náðu sambandi hver við annan á óritskoðuðum vefsíðum. Þar voru þeir staddir í bergmálshelli (echo chamber) sem dró upp heimsmynd sem virtist svo raunveruleg að þeir fóru að lokum fram af brúninni og tóku fjölda mannslífa. En það eru ekki bara sláandi hryðjuverkaárásir sem þarf að hafa áhyggjur af. Sumar samsæriskenningar hafa haft lúmsk en engu að síður alvarleg áhrif. Til dæmis má nefna staðhæfingar um orsakasamhengi milli bólusetninga og einhverfu (upphaflega fölsuð niðurstaða í stakri rannsókn frá 1998) sem hafa þróast í hugmyndir um einhvers konar samsæri yfirvalda gegn almenningi, og valdið því að fjöldi mislingatilfella hefur stóraukist á Vesturlöndum. Í hinu stærra samhengi aðhyllast þeir sem eru á móti bólusetningum oft svipaða samsæriskenningu um lyfjafyrirtækin og hafa í ákveðnum tilvikum hafnað lífsnauðsynlegum lyfjum.Mörk tjáningarfrelsisins Það sem einkennir alla þá sem aðhyllast samsæriskenningar eru litlar sem engar kröfur til sönnunargagna. Yfirleitt eru lélegar heimildir látnar nægja, t.d. vafasöm myndskeið á Youtube, eða ógrynnin öll af óstaðfestum upplýsingum sem eru síðan notaðar til að „kaffæra“ hvern þann sem er ósammála. Þeir eiga það einnig til að líta á alla sem andmæla þeim sem leiksoppa óvinarins og hafa með því gefið sér leyfi til að hundsa allar athugasemdir þeirra. Þessi afstaða kemur í veg fyrir málefnalegar umræður og tryggir að viðkomandi sitji fastur í sínum þankagangi. Sér til varnar vísa samsæriskenningamenn gjarnan í tjáningarfrelsið, sem er vissulega mikilvæg undirstaða réttarríkisins. En þar er einmitt komið að kjarna málsins: Ákveðin tjáning, t.d. ærumeiðing og hatursorðræða, fellur ekki undir tjáningarfrelsið í lagalegum skilningi. Að því gefnu er vert að spyrja hvort opinber tjáning samsæriskenninga sem djöfulgera hópa fólks og stofna öðrum í hættu sé yfirhöfuð varin af tjáningarfrelsinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Mest lesið ESB kærir sig ekkert um Íslandi í jólgjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson Skoðun „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Það er verið að ljúga að okkur Hildur Þórðardóttir Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Aðgangur bannaður Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson Skoðun Hægt og hljótt Dofri Hermannsson Skoðun Skoðun Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld, virðið frumbyggjaréttinn í íslensku samfélagi Sæmundur Einarsson skrifar Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Hvað er vandamálið? Alexandra Briem skrifar Skoðun Au pair fyrirkomulagið – barn síns tíma? Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Fontur – hiti þrjú stig Stefán Steingrímur Bergsson skrifar Skoðun Bankinn gefur, bankinn tekur Breki Karlsson skrifar Skoðun Hægt og hljótt Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar Skoðun Gervigóðmennska fyrir almannafé Kári Allansson skrifar Skoðun Góður granni, gulli betri! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Frelsi er alls konar Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Betra plan í ríkisfjármálum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson skrifar Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þarf Alþingi að vera í óvissu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Stöndum með einyrkjum og sjálfstætt starfandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Ætla Íslendingar að standa vörð um orkuauðlindir sínar? Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og sjálfstæði Íslands Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Heilnæmt samfélag, betri lífskjör og jöfn tækifæri fyrir öll Unnur Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mölunarverksmiðja eða umhverfisvæn matvælaframleiðsla Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Lifað með reisn - Frá starfslokum til æviloka Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Viðreisn, evran og Finnland Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Fleiri staðreyndir um jafnlaunavottun – íþyngjandi og kostnaðarsamt regluverk Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Við þurfum þingmann eins og Ágúst Bjarna Valdimar Víðisson skrifar Sjá meira
Við búum í heimi sem er stór, flókinn og oft beinlínis óreiðukenndur. Það er ekki hlaupið að því að greiða úr óreiðunni en til þess höfum við fengið ómetanlega hjálp. Heilinn okkar býr yfir meðfæddum eiginleikum sem hjálpa okkur að setja hlutina í samhengi. Þessir eiginleikar hafa meðal annars gert okkur kleift að færast stöðugt í átt að aukinni þekkingu og lífsgæðum á nokkrum kynslóðum. En þessir eiginleikar eiga sér einnig myrka hlið. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að finna samhengi þar sem ekkert raunverulegt samhengi er til staðar. Þaðan eru samsæriskenningar sprottnar. Með orðinu „samsæriskenning“ á ég við endurskoðun atburða eða athafna þar sem illum öflum er eignuð ábyrgð án þess að haldbær sönnunargögn liggi fyrir og einfaldari, líklegri skýringar eru hundsaðar. Oft fylgir samsæriskenningum gríðarlegt ofmat á getu hópa til að leggjast í stórtækar leynilegar aðgerðir. Margir sjá ekki ástæðu til að líta samsæriskenningar alvarlegum augum. Vissulega eru þær af ýmsum toga og fela í sér misalvarleg ósannindi. Megnið af mannkynssögunni voru þær aðallega hugmyndasmíð sérvitringa sem bjuggu hver í sínu horni. En með tilkomu Internetsins – einnar af merkustu uppfinningum mannsins – hafa samsæriskenningamenn úr öllum heimshlutum fundið skoðanabræður sína. Vefsíður sem eru öllum aðgengilegar hafa orðið að gróðrarstíu slíkra kenninga sem sumar hverjar hafa haft alvarlegar og jafnvel mannskæðar afleiðingar.Mannskæðar afleiðingar Fyrir rétt rúmu ári – þann 28. október 2018 – gekk vopnaður maður í samkunduhús Gyðinga í Pittsburgh og myrti þar 11 manns og særði 6 manns til viðbótar. Hann hafði um skeið gefið út yfirlýsingar sem endurspegla andgyðinglegar samsæriskenningar á vefsíðu sem hefur á örfáum árum dregið að sér fjölda öfgamanna. Fleiri hópar hafa orðið fyrir barðinu á öfgamönnum. Hálfu ári eftir árásina í Pittsburgh – þann 15. mars síðastliðinn – gekk vopnaður maður inn í tvær moskur í Christchurch á Nýja Sjálandi og myrti þar samtals 51 manns og særði fjölmarga til viðbótar. Tilefnið fyrir árásinni var trú hans á samsæriskenningu um að stefnt væri að útrýmingu „hvíta kynstofnsins“. Hægt væri að tína til fjölda svipaðra dæma. Það sem þessar árásir eiga sameiginlegt er að þær byrjuðu sem illa rökstuddar vangaveltur manna sem náðu sambandi hver við annan á óritskoðuðum vefsíðum. Þar voru þeir staddir í bergmálshelli (echo chamber) sem dró upp heimsmynd sem virtist svo raunveruleg að þeir fóru að lokum fram af brúninni og tóku fjölda mannslífa. En það eru ekki bara sláandi hryðjuverkaárásir sem þarf að hafa áhyggjur af. Sumar samsæriskenningar hafa haft lúmsk en engu að síður alvarleg áhrif. Til dæmis má nefna staðhæfingar um orsakasamhengi milli bólusetninga og einhverfu (upphaflega fölsuð niðurstaða í stakri rannsókn frá 1998) sem hafa þróast í hugmyndir um einhvers konar samsæri yfirvalda gegn almenningi, og valdið því að fjöldi mislingatilfella hefur stóraukist á Vesturlöndum. Í hinu stærra samhengi aðhyllast þeir sem eru á móti bólusetningum oft svipaða samsæriskenningu um lyfjafyrirtækin og hafa í ákveðnum tilvikum hafnað lífsnauðsynlegum lyfjum.Mörk tjáningarfrelsisins Það sem einkennir alla þá sem aðhyllast samsæriskenningar eru litlar sem engar kröfur til sönnunargagna. Yfirleitt eru lélegar heimildir látnar nægja, t.d. vafasöm myndskeið á Youtube, eða ógrynnin öll af óstaðfestum upplýsingum sem eru síðan notaðar til að „kaffæra“ hvern þann sem er ósammála. Þeir eiga það einnig til að líta á alla sem andmæla þeim sem leiksoppa óvinarins og hafa með því gefið sér leyfi til að hundsa allar athugasemdir þeirra. Þessi afstaða kemur í veg fyrir málefnalegar umræður og tryggir að viðkomandi sitji fastur í sínum þankagangi. Sér til varnar vísa samsæriskenningamenn gjarnan í tjáningarfrelsið, sem er vissulega mikilvæg undirstaða réttarríkisins. En þar er einmitt komið að kjarna málsins: Ákveðin tjáning, t.d. ærumeiðing og hatursorðræða, fellur ekki undir tjáningarfrelsið í lagalegum skilningi. Að því gefnu er vert að spyrja hvort opinber tjáning samsæriskenninga sem djöfulgera hópa fólks og stofna öðrum í hættu sé yfirhöfuð varin af tjáningarfrelsinu.
Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar
Skoðun Mölunarverksmiðja eða umhverfisvæn matvælaframleiðsla Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar
Skoðun Fleiri staðreyndir um jafnlaunavottun – íþyngjandi og kostnaðarsamt regluverk Gunnar Ármannsson skrifar
Hvers vegna hefur frammistöðu íslenskra nemenda í PISA farið hrakandi? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun