Þjóðgarðar í Bandaríkjunum og á Íslandi Bjarni Páll Ingason skrifar 16. desember 2020 11:01 Theodore Roosevelt fæddist árið 1858 í stóru einbýlishúsi á besta stað í miðborg New York. Hann hóf snemma að veiða dýr og stoppa þau upp, áhugamál sem áttu eftir að fylgja honum lengi. Rúmlega tvítugur fór hann til Dakóta landsvæðisins til að veiða vísunda áður en tegundin yrði útdauð. Þessi ferð breytti lífi hans. Hann keypti sér búgarð og dvaldi þar oft og lengi út ævina við útivist og veiðar. Hann gerði sér fljótt grein fyrir því að ef ætti að vernda þessa fáu vísunda sem eftir voru í Bandaríkjunum þyrfti að friða stór svæði fyrir ágangi manna. Einnig varð honum ljóst að forðast þyrfti ofbeit, enda landeyðing þá þegar vandamál á búgarði hans og sameiginlegum afréttum sem kúrekarnir fóru um með nautgripahjarðirnar. Um svipað leyti varð hann afhuga laganáminu og bauð sig fram í innanfylkiskosningum í New York sem fulltrúi repúblikana og náði kjöri. Hann gegndi svo ýmsum pólitískum embættum þar til hann varð varaforseti 1901 og nokkrum mánuðum síðar forseti Bandaríkjanna eftir að William McKinley var myrtur. Hann var yngsti forseti í sögu Bandaríkjanna, kraftmikill maður sem lét til sín taka á mörgum sviðum, ekki síst á sviði náttúruverndar, á tímum þegar ríkjandi viðhorf var að náttúruauðlindir væru ótæmandi. Árið 1906 kom Roosevelt á fót því sem kallast þjóðarminnismerki (e. National Monument), sem er svæði eða staður sem forseti gat verndað vegna sérstöðu sem menningar- og sögulegar minjar, eða svæði með vísindalega sérstöðu. Þeim svipar stundum til þjóðgarða en eru þó oft minni að umfangi, en hafa sum orðið þjóðgarðar síðar meir. Miklagljúfur í Arizona-fylki (Grand Canyon) er litríkt árgljúfur, langt (466 km), breitt (6-29 km), djúpt (allt að 1,8 km) og bratt, myndað af Colorado-fljóti fyrir um 5-6 milljónum ára. Eftir að hafa heimsótt staðinn árið 1903 reyndi Theodore Roosevelt að sannfæra þingið og heimamenn um að vernda þennan magnaða stað með því að stofna þjóðgarð, en mætti mikilli andstöðu enda sáu margir þarna tækifæri í námurekstri og margskonar öðrum umsvifum. Úr ræðu hans í lauslegri þýðingu minni: Miklagljúfur er náttúruundur sem er einstakt á heimsvísu. Ég vil biðja þig um að geyma þetta mikla undur náttúrunnar eins og það er núna. Ég vona að þar verði ekki bygging af neinu tagi, ekki sumarbústaður, hótel eða nokkuð annað sem svert geti stórfenglegan glæsileika, einmanaleika og fegurð gljúfursins. Leyfðu því að vera eins og það er. Þú getur ekki bætt það. Það hefur mótast í rás tímans og maðurinn getur aðeins spillt því. Honum tókst ekki að sannfæra þingið, en náði að koma gljúfrinu undir vernd að lokum með því að gera það að þjóðarminnismerki (1908) og fara þannig framhjá þinginu, stuttu áður en hann lét af embætti. Skömmu eftir andlát hans 1919 var stofnaður þarna þjóðgarður. Árlegri umferð um sex milljóna ferðamanna er stýrt þannig að þeir valdi sem minnstu tjóni, en kyrrðin er ekki söm og áður vegna mikils þyrluflugs. Námurekstur og önnur landnýting er stunduð víða um kring og lífríkið í þjóðgarðinum breyttist gífurlega eftir að stór stífla var byggð ofar í ánni á sjöunda áratugnum. Theodore Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti. Enginn forseti Bandaríkjanna hefur barist jafn ötullega fyrir náttúruvernd og Theodore Roosevelt. Þegar Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna var komið á legg 1916 voru 35 staðir settir undir stjórn hennar og af þeim hafði hann komið að verndun 23: Fimm þjóðgarða og 18 þjóðarminnismerkja. Hann stofnaði einnig 51 fuglafriðland, fjögur stór friðlönd fyrir stærri dýr og til 150 þjóðarskóga. Samtals ná þessi svæði yfir nærri nífalda stærð Íslands. Fáar þjóðir eru jafn ríkar af náttúruauðlindum og náttúruperlum og Íslendingar. Rúmlega 30 kynslóðir hafa búið hér á landi í rúm ellefu hundruð ár og vonandi verða afkomendur okkar hér enn eftir annan eins tíma. Almenn sátt er um sjálfbæra nýtingu á fiskimiðunum þannig að hægt sé að skila þeirri auðlind áfram til næstu kynslóða. Ágreiningurinn í samtímanum snýst einungis um útfærsluna. Stórbrotin náttúra landsins er einnig verðmæt auðlind og það er ekki nema ein leið fær ef við ætlum að skila víðernum á hálendinu og öðrum náttúruperlum til komandi kynslóða: Friðlýsing og stýring á aðgengi. Skoðanakannanir (2011, 2015 og 2018) sýna að meirihluti Íslendinga er fylgjandi stofnun þjóðgarðs á miðhálendinu, en eins og oft vill verða eru uppi mörg ólík sjónarmið um útfærsluna. Stór ákvörðun eins og verndun hálendis Íslands kallar á að horft sé til langrar framtíðar og yfir flokkadrætti samtímans. Sé horft til hagsmuna þeirra kynslóða sem á eftir okkur koma er þetta ekki erfitt val. Best er að fela faglegri þjóðgarðastofnun langvarandi verndun á víðernum hálendisins og náttúruperlum landsins, stofnun sem hefur skýr markmið og starfar eftir lögum í samstarfi við hagsmunaaðila, félög og sjálfboðaliða. Slík leið hefur reynst vel í Bandaríkjunum þar sem Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna stýrir vernd 423 fjölbreyttra staða, þar af 62 þjóðgarða, sem 330 milljónir gesta heimsóttu árið 2019. Höfundur er lífefnafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hálendisþjóðgarður Þjóðgarðar Bandaríkin Mest lesið Bestun Seðlabankastjóra Karl Guðlaugsson Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Þetta er tómarúmið ykkar Eva Dögg Jón Kaldal Skoðun Kæri Jón Kaldal Eva Dögg Davíðsdóttir Skoðun Er óverðtryggða lánið að ganga frá fjölskyldunni? Alma Björk Ástþórsdóttir Skoðun HSÍ er okkur öllum til skammar Björn B. Björnsson Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Halldór 29.06.2024 Halldór Hvers vegna getur ein greiðsla á ári frá TR verið góður kostur? Sigurjón Skúlason Skoðun Að mála sig út í horn Ingólfur Sverrisson Skoðun Skoðun Skoðun Létt Borgarlína og bráðavandi umferðar Elías B. Elíasson,Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Bestun Seðlabankastjóra Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Nýr tækniskóli rís við Flensborgarhöfn í Hafnarfirði Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun Úr samkeppni í einokun? Sigríður Margrét Oddsdóttir,Anna Hrefna Ingimundarsdóttir skrifar Skoðun Að mála sig út í horn Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Verst fyrir fámennustu ríkin Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað getum við tekið á móti mörgum? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Yazan, Kant og siðleg breytni á Íslandi Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Dauðinn og skattarnir skrifar Skoðun Áskorun ÖBÍ og Þroskahjálpar til ráðherra og þingmanna Alma Ýr Ingólfsdóttir,Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hvers vegna getur ein greiðsla á ári frá TR verið góður kostur? Sigurjón Skúlason skrifar Skoðun Í gíslingu Ríkislögmanns, samtryggingar og spillingar Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Þegar andi Mussolini svífur yfir vötnunum og titlar verða langir Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Af málathöfnum Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Etanól í glansumbúðum Ingibjörg Rósa Björnsdóttir skrifar Skoðun Kæri Jón Kaldal Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Fölsk vernd fæðingarorlofslaga fyrir verðandi feður? Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Gaza - hvað getum við gert? Guðrún María Jónsdóttir,Hulda María Einarsdóttir,Sunna Snædal,Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Palestína og Vestur-Sahara – Tvær vonlausar aðskilnaðarhreyfingar Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Græn svæði Rúna Sif Stefánsdóttir skrifar Skoðun HSÍ er okkur öllum til skammar Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Stór skref í átt að réttlæti Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Ógreindir víkingar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir,Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisátak Reykjavíkur á fullu skriði Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til Ásmundar Einars barnamálaráðherra Brynjar Bragi Einarsson skrifar Skoðun Sjókvíeldi: aðför gegn náttúrunni Daníel Þröstur Pálsson skrifar Skoðun Þarf heppni til að fæðingarorlof með fjölbura gangi upp? Margrét Finney Jónsdóttir skrifar Skoðun Árangursríkur þingvetur skilar samfélaginu í rétta átt Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun 100 ára afmæli lýðveldisins Íslands Margrét Tryggvadóttir skrifar Sjá meira
Theodore Roosevelt fæddist árið 1858 í stóru einbýlishúsi á besta stað í miðborg New York. Hann hóf snemma að veiða dýr og stoppa þau upp, áhugamál sem áttu eftir að fylgja honum lengi. Rúmlega tvítugur fór hann til Dakóta landsvæðisins til að veiða vísunda áður en tegundin yrði útdauð. Þessi ferð breytti lífi hans. Hann keypti sér búgarð og dvaldi þar oft og lengi út ævina við útivist og veiðar. Hann gerði sér fljótt grein fyrir því að ef ætti að vernda þessa fáu vísunda sem eftir voru í Bandaríkjunum þyrfti að friða stór svæði fyrir ágangi manna. Einnig varð honum ljóst að forðast þyrfti ofbeit, enda landeyðing þá þegar vandamál á búgarði hans og sameiginlegum afréttum sem kúrekarnir fóru um með nautgripahjarðirnar. Um svipað leyti varð hann afhuga laganáminu og bauð sig fram í innanfylkiskosningum í New York sem fulltrúi repúblikana og náði kjöri. Hann gegndi svo ýmsum pólitískum embættum þar til hann varð varaforseti 1901 og nokkrum mánuðum síðar forseti Bandaríkjanna eftir að William McKinley var myrtur. Hann var yngsti forseti í sögu Bandaríkjanna, kraftmikill maður sem lét til sín taka á mörgum sviðum, ekki síst á sviði náttúruverndar, á tímum þegar ríkjandi viðhorf var að náttúruauðlindir væru ótæmandi. Árið 1906 kom Roosevelt á fót því sem kallast þjóðarminnismerki (e. National Monument), sem er svæði eða staður sem forseti gat verndað vegna sérstöðu sem menningar- og sögulegar minjar, eða svæði með vísindalega sérstöðu. Þeim svipar stundum til þjóðgarða en eru þó oft minni að umfangi, en hafa sum orðið þjóðgarðar síðar meir. Miklagljúfur í Arizona-fylki (Grand Canyon) er litríkt árgljúfur, langt (466 km), breitt (6-29 km), djúpt (allt að 1,8 km) og bratt, myndað af Colorado-fljóti fyrir um 5-6 milljónum ára. Eftir að hafa heimsótt staðinn árið 1903 reyndi Theodore Roosevelt að sannfæra þingið og heimamenn um að vernda þennan magnaða stað með því að stofna þjóðgarð, en mætti mikilli andstöðu enda sáu margir þarna tækifæri í námurekstri og margskonar öðrum umsvifum. Úr ræðu hans í lauslegri þýðingu minni: Miklagljúfur er náttúruundur sem er einstakt á heimsvísu. Ég vil biðja þig um að geyma þetta mikla undur náttúrunnar eins og það er núna. Ég vona að þar verði ekki bygging af neinu tagi, ekki sumarbústaður, hótel eða nokkuð annað sem svert geti stórfenglegan glæsileika, einmanaleika og fegurð gljúfursins. Leyfðu því að vera eins og það er. Þú getur ekki bætt það. Það hefur mótast í rás tímans og maðurinn getur aðeins spillt því. Honum tókst ekki að sannfæra þingið, en náði að koma gljúfrinu undir vernd að lokum með því að gera það að þjóðarminnismerki (1908) og fara þannig framhjá þinginu, stuttu áður en hann lét af embætti. Skömmu eftir andlát hans 1919 var stofnaður þarna þjóðgarður. Árlegri umferð um sex milljóna ferðamanna er stýrt þannig að þeir valdi sem minnstu tjóni, en kyrrðin er ekki söm og áður vegna mikils þyrluflugs. Námurekstur og önnur landnýting er stunduð víða um kring og lífríkið í þjóðgarðinum breyttist gífurlega eftir að stór stífla var byggð ofar í ánni á sjöunda áratugnum. Theodore Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti. Enginn forseti Bandaríkjanna hefur barist jafn ötullega fyrir náttúruvernd og Theodore Roosevelt. Þegar Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna var komið á legg 1916 voru 35 staðir settir undir stjórn hennar og af þeim hafði hann komið að verndun 23: Fimm þjóðgarða og 18 þjóðarminnismerkja. Hann stofnaði einnig 51 fuglafriðland, fjögur stór friðlönd fyrir stærri dýr og til 150 þjóðarskóga. Samtals ná þessi svæði yfir nærri nífalda stærð Íslands. Fáar þjóðir eru jafn ríkar af náttúruauðlindum og náttúruperlum og Íslendingar. Rúmlega 30 kynslóðir hafa búið hér á landi í rúm ellefu hundruð ár og vonandi verða afkomendur okkar hér enn eftir annan eins tíma. Almenn sátt er um sjálfbæra nýtingu á fiskimiðunum þannig að hægt sé að skila þeirri auðlind áfram til næstu kynslóða. Ágreiningurinn í samtímanum snýst einungis um útfærsluna. Stórbrotin náttúra landsins er einnig verðmæt auðlind og það er ekki nema ein leið fær ef við ætlum að skila víðernum á hálendinu og öðrum náttúruperlum til komandi kynslóða: Friðlýsing og stýring á aðgengi. Skoðanakannanir (2011, 2015 og 2018) sýna að meirihluti Íslendinga er fylgjandi stofnun þjóðgarðs á miðhálendinu, en eins og oft vill verða eru uppi mörg ólík sjónarmið um útfærsluna. Stór ákvörðun eins og verndun hálendis Íslands kallar á að horft sé til langrar framtíðar og yfir flokkadrætti samtímans. Sé horft til hagsmuna þeirra kynslóða sem á eftir okkur koma er þetta ekki erfitt val. Best er að fela faglegri þjóðgarðastofnun langvarandi verndun á víðernum hálendisins og náttúruperlum landsins, stofnun sem hefur skýr markmið og starfar eftir lögum í samstarfi við hagsmunaaðila, félög og sjálfboðaliða. Slík leið hefur reynst vel í Bandaríkjunum þar sem Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna stýrir vernd 423 fjölbreyttra staða, þar af 62 þjóðgarða, sem 330 milljónir gesta heimsóttu árið 2019. Höfundur er lífefnafræðingur.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun ÖBÍ og Þroskahjálpar til ráðherra og þingmanna Alma Ýr Ingólfsdóttir,Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar
Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Gaza - hvað getum við gert? Guðrún María Jónsdóttir,Hulda María Einarsdóttir,Sunna Snædal,Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Palestína og Vestur-Sahara – Tvær vonlausar aðskilnaðarhreyfingar Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun