Um siðferði og bankahrun I Ari Skúlason skrifar 9. desember 2010 06:00 Siðferði er yfirleitt ekki í fyrsta sæti þegar leitað er að helstu orsökum fjármálakreppunnar. Ég tel hins vegar að siðferði skipti miklu máli í þessu sambandi og að þörf sé á dýpri umræðu um hvað sé rétt og hvað rangt í efnahagslífi nútímans. Skortur á siðferði meðal stjórnenda fyrirtækja átti mikinn þátt í hruni fjármálageirans og í hagkerfinu almennt. En þetta er aðeins einn þeirra þátta sem ollu kreppunni og kannski ekki sá veigamesti. Siðferðileg viðmið verða ekki til í tómarúmi og því er alltaf þörf fyrir aðhald í siðferðismálum. Jafnvel í þróuðustu hagkerfum eru reglur og tilmæli nauðsynleg til þess að vernda rétt neytenda og tryggja að fyrirtæki fari eftir lögum og reglum. Misgreiður aðgangur að upplýsingum og takmarkalítil græðgi munu að endingu leiða til efnahagslegrar hnignunar ef eftirlit er ekki fyrir hendi. Það er því óraunhæft að ætla að stjórnvöld geti látið hjá líða að hafa eftirlit með fyrirtækjum, reynslan segir að til þess séu freistingarnar í atvinnulífinu allt of miklar. Græðgi er kannski veigamesta orsök kreppunnar sem við lifum nú og hún var eldsneytið sem kynti bálið í upphafi. Þó má ekki gleyma öllu því ódýra fjármagni sem flæddi um hagkerfin um árabil. Það má heldur ekki gleyma eftirlitslausum og djörfum aðferðum við veitingu húsnæðislána og öllum þeim afleiddu fjármálaafurðum sem síðar virkuðu eins og olía á eldinn á fasteignamarkaðnum. Í stuttu máli má segja að við höfum tekið þátt í stórri veislu þar sem bæði fólk og fyrirtæki skuldsettu sig allt of mikið. Um þetta verður tæplega deilt en það sem skiptir meira máli er svarið við spurningunni: hvernig gat þetta gerst og af hverju? Þegar reynt er að svara þeirri spurningu vakna hin siðferðilegu álitamál. Ég ætla ekki að reyna að skilgreina siðlega breytni eða siðferði nákvæmlega, en þessi hugtök hljóta að tengjast því hvað telst góð eða slæm hegðan, okkur er t.d. kennt það ungum að rangt sé að meiða, stela eða ljúga. Oft er líka talað um fimm almennt viðurkenndar meginreglur í viðskiptasiðfræði sem einnig mynda grunn margra trúarbragða í heiminum og eru kannski líka undirstaða eða grunnur að góðri hegðun í einkalífi fólks. Þessar reglur snúa að því að valda ekki öðrum skaða, að vinna að því að bæta úr tilteknu ástandi, að virða aðra, að vera sanngjarn og að sýna samúð. Sé litið til þeirrar miklu skuldsetningar sem einkenndi árin fyrir hrun, er gefið að gróðavonin var ofarlega í hugum margra þó einhverjir hafi eflaust gert sér grein fyrir undirliggjandi áhættu. En var það ekki líka þannig að fólk var, með ósiðlegum hætti, hvatt til þess að taka of há lán? Flestir muna eftir að hafa fengið fjölda gylliboða um slíkt á síðustu árum. Er þá hægt að ásaka fólk fyrir að hafa skuldsett sig um of? Gerði fólk ekki það sama og það hefur alltaf gert - það brást við markvissri markaðssókn og einhverjir þáðu þessi tilboð banka sem nú heyra sögunni til. Á síðustu árum jókst áherslan á hámörkun hagnaðar í rekstri fyrirtækja, ekki síst innan fjármálageirans, og bankar stækkuðu og högnuðust verulega. Bankar eru hins vegar ekki venjuleg fyrirtæki, að minnsta kosti ekki sá hluti þeirra sem sinnir hefðbundnum bankaviðskiptum og það eru almannahagsmunir að tryggja rekstur þeirra. En þá er spurt; hafa bankar ekki öðrum skyldum að gegna en að græða peninga og vaxa? Ber þeim ekki fyrst og fremst að tryggja eigin sjálfbærni, þ.e.að þeir haldi sér á lífi, samtímis sem þeir reyna að ná öðrum markmiðum sínum. Aristóteles segir á einum stað að markmið við stjórnun fjármála hljóti að vera að skapa auð með þeim hætti að það hafi jákvæða þróun í för með sér fyrir gerandann og allt hans umhverfi. Með öðrum orðum: Markmið auðsköpunar ætti að vera það sem gerir stjórnendur fjármálastofnana að betra fólki og heiminn að betri stað. Samkvæmt Aristótelesi ætti því að vera hægt að skapa auð, sýna gott siðferði og vera hamingjusamur á sama tíma. Það sem gerðist á síðustu árum getur augljóslega ekki talist gott dæmi um þetta viðhorf Aristótelesar. Upp úr stendur þegar grannt er skoðað að enginn auður skapaðist og heimurinn hefur alls ekki orðið betri en hann var. Þess í stað var aðalatriðið að verða ríkur á kostnað annarra. Fyrir nokkrum árum var gerð skoðanakönnun í Sviss um geymslu kjarnorkuúrgangs. Hópur fólks var spurður hvort hann gæti sætt sig við að slíkur úrgangur væri geymdur í nágrenni við heimili þeirra. Ótrúlega hátt hlutfall, eða helmingur, sagði já. Fólk gerði sér auðvitað grein fyrir því að það gæti valdið óþægindum að hafa úrganginn í nánasta nágrenni, en það viðurkenndi líka að einhvers staðar þyrfti hann að vera og var því tilbúið til að sætta sig við þessa niðurstöðu. Annar hópur fékk sömu spurningu, en nú var bætt við hana tilboði um tveggja vikna laun á hverju ári fyrir að segja já. Nú kynnu margir að halda að fleiri hefðu sagt já í þessum hópi en í hinum því jákvæðri hvatningu hafði verið bætt við. Reyndin varð allt önnur, aðeins 25% sögðu já við tilboðinu með launagreiðslunni. Með því að bjóða peningagreiðslu snerist spurningin ekki lengur um „hvað er rétt" heldur „hvað kemur mér best" og þá gilda allt aðrar reglur og önnur niðurstaða fæst. Þá verður hvatningin og umfang hennar að aðalatriði. Svo kemur að því að hvatningin dugir ekki lengur og þá segir fólk að það þurfi að breyta henni. Á endanum verður fólk háð hvatningu og hættir að spyrja sig hvað sé rétt og hvað rangt. Kannski er þetta góð lýsing á því hvað fór úrskeiðis í fjármálageiranum á síðustu árum. Byggt á erindi sem höfundur hélt á ráðstefnu norrænna fyrirtækja innan UN Global Compact í október sl. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Skoðun Mest lesið Valdatafl Skák og Mát! Lárus Guðmundsson Skoðun Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir Skoðun Riddarar kærleikans Halla Tómasdóttir Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium Skoðun Það sem „gleymist“ að segja Sigmar Guðmundsson Skoðun Þegar Joe Camel varð jafngóður vinur barnanna og Mikki mús Eyrún Magnúsdóttir Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir Skoðun Við stöndum saman með réttindum táknmálsins! Mordekaí Elí Esrason Skoðun Hvar er fótspor stjórnvalda gegn vinnumansali? Þorbjörrg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Skynsemi Miðflokksins Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Íslensk kjör á íslenskum vinnumarkaði Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Viðbrögð við vanlíðan ungmenna Sandra Björk Birgisdóttir skrifar Skoðun Valdatafl Skák og Mát! Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun FO: Hvernig getur þú skipt sköpum fyrir konur í Súdan? Áslaug Eva Björnsdóttir skrifar Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn: fjarverandi í landi tækifæranna Lilja Hrund Lúðvíksdóttir skrifar Skoðun Við stöndum saman með réttindum táknmálsins! Mordekaí Elí Esrason skrifar Skoðun Það sem „gleymist“ að segja Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Hvar er fótspor stjórnvalda gegn vinnumansali? Þorbjörrg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar Joe Camel varð jafngóður vinur barnanna og Mikki mús Eyrún Magnúsdóttir skrifar Skoðun Riddarar kærleikans Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Um mennsku og samfélag Bolli Pétur Bollason skrifar Skoðun Er rúmdýnan þín hægt og rólega að murka úr þér líftóruna? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Sársaukafull vaxtarmörk Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Skynsemi Miðflokksins Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Tölum íslensku Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Er Miðflokkurinn fyrir ungt fólk? Anton Sveinn McKee skrifar Skoðun Svarar ekki kostnaði að bjarga sjálfum sér Kári Helgason skrifar Skoðun Um orkuskort, auðlindir og endurvinnslu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Er padda í vaskinum? Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Neikvæð samskipti barna og ungmenna á samfélagsmiðlunum Þórarinn Torfi Finnbogason skrifar Skoðun Rannsökum og ræðum menntakerfið Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Kæra sig ekki um evruna Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjölmiðla Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Horfið á möguleikana í samfélagslegri ábyrgð Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Aftur til fortíðar Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Að kjarna orku þjóðar Ísak Einar Rúnarsson skrifar Skoðun Orðræða seðlabankastjóra veldur mér áhyggjum Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun Flogið á milli landa á endurnýjanlegri orku: Draumsýn eða Raunveruleiki? Gnýr Guðmundsson skrifar Skoðun Það er verið að hafa okkur að fíflum. Davíð Bergmann skrifar Sjá meira
Siðferði er yfirleitt ekki í fyrsta sæti þegar leitað er að helstu orsökum fjármálakreppunnar. Ég tel hins vegar að siðferði skipti miklu máli í þessu sambandi og að þörf sé á dýpri umræðu um hvað sé rétt og hvað rangt í efnahagslífi nútímans. Skortur á siðferði meðal stjórnenda fyrirtækja átti mikinn þátt í hruni fjármálageirans og í hagkerfinu almennt. En þetta er aðeins einn þeirra þátta sem ollu kreppunni og kannski ekki sá veigamesti. Siðferðileg viðmið verða ekki til í tómarúmi og því er alltaf þörf fyrir aðhald í siðferðismálum. Jafnvel í þróuðustu hagkerfum eru reglur og tilmæli nauðsynleg til þess að vernda rétt neytenda og tryggja að fyrirtæki fari eftir lögum og reglum. Misgreiður aðgangur að upplýsingum og takmarkalítil græðgi munu að endingu leiða til efnahagslegrar hnignunar ef eftirlit er ekki fyrir hendi. Það er því óraunhæft að ætla að stjórnvöld geti látið hjá líða að hafa eftirlit með fyrirtækjum, reynslan segir að til þess séu freistingarnar í atvinnulífinu allt of miklar. Græðgi er kannski veigamesta orsök kreppunnar sem við lifum nú og hún var eldsneytið sem kynti bálið í upphafi. Þó má ekki gleyma öllu því ódýra fjármagni sem flæddi um hagkerfin um árabil. Það má heldur ekki gleyma eftirlitslausum og djörfum aðferðum við veitingu húsnæðislána og öllum þeim afleiddu fjármálaafurðum sem síðar virkuðu eins og olía á eldinn á fasteignamarkaðnum. Í stuttu máli má segja að við höfum tekið þátt í stórri veislu þar sem bæði fólk og fyrirtæki skuldsettu sig allt of mikið. Um þetta verður tæplega deilt en það sem skiptir meira máli er svarið við spurningunni: hvernig gat þetta gerst og af hverju? Þegar reynt er að svara þeirri spurningu vakna hin siðferðilegu álitamál. Ég ætla ekki að reyna að skilgreina siðlega breytni eða siðferði nákvæmlega, en þessi hugtök hljóta að tengjast því hvað telst góð eða slæm hegðan, okkur er t.d. kennt það ungum að rangt sé að meiða, stela eða ljúga. Oft er líka talað um fimm almennt viðurkenndar meginreglur í viðskiptasiðfræði sem einnig mynda grunn margra trúarbragða í heiminum og eru kannski líka undirstaða eða grunnur að góðri hegðun í einkalífi fólks. Þessar reglur snúa að því að valda ekki öðrum skaða, að vinna að því að bæta úr tilteknu ástandi, að virða aðra, að vera sanngjarn og að sýna samúð. Sé litið til þeirrar miklu skuldsetningar sem einkenndi árin fyrir hrun, er gefið að gróðavonin var ofarlega í hugum margra þó einhverjir hafi eflaust gert sér grein fyrir undirliggjandi áhættu. En var það ekki líka þannig að fólk var, með ósiðlegum hætti, hvatt til þess að taka of há lán? Flestir muna eftir að hafa fengið fjölda gylliboða um slíkt á síðustu árum. Er þá hægt að ásaka fólk fyrir að hafa skuldsett sig um of? Gerði fólk ekki það sama og það hefur alltaf gert - það brást við markvissri markaðssókn og einhverjir þáðu þessi tilboð banka sem nú heyra sögunni til. Á síðustu árum jókst áherslan á hámörkun hagnaðar í rekstri fyrirtækja, ekki síst innan fjármálageirans, og bankar stækkuðu og högnuðust verulega. Bankar eru hins vegar ekki venjuleg fyrirtæki, að minnsta kosti ekki sá hluti þeirra sem sinnir hefðbundnum bankaviðskiptum og það eru almannahagsmunir að tryggja rekstur þeirra. En þá er spurt; hafa bankar ekki öðrum skyldum að gegna en að græða peninga og vaxa? Ber þeim ekki fyrst og fremst að tryggja eigin sjálfbærni, þ.e.að þeir haldi sér á lífi, samtímis sem þeir reyna að ná öðrum markmiðum sínum. Aristóteles segir á einum stað að markmið við stjórnun fjármála hljóti að vera að skapa auð með þeim hætti að það hafi jákvæða þróun í för með sér fyrir gerandann og allt hans umhverfi. Með öðrum orðum: Markmið auðsköpunar ætti að vera það sem gerir stjórnendur fjármálastofnana að betra fólki og heiminn að betri stað. Samkvæmt Aristótelesi ætti því að vera hægt að skapa auð, sýna gott siðferði og vera hamingjusamur á sama tíma. Það sem gerðist á síðustu árum getur augljóslega ekki talist gott dæmi um þetta viðhorf Aristótelesar. Upp úr stendur þegar grannt er skoðað að enginn auður skapaðist og heimurinn hefur alls ekki orðið betri en hann var. Þess í stað var aðalatriðið að verða ríkur á kostnað annarra. Fyrir nokkrum árum var gerð skoðanakönnun í Sviss um geymslu kjarnorkuúrgangs. Hópur fólks var spurður hvort hann gæti sætt sig við að slíkur úrgangur væri geymdur í nágrenni við heimili þeirra. Ótrúlega hátt hlutfall, eða helmingur, sagði já. Fólk gerði sér auðvitað grein fyrir því að það gæti valdið óþægindum að hafa úrganginn í nánasta nágrenni, en það viðurkenndi líka að einhvers staðar þyrfti hann að vera og var því tilbúið til að sætta sig við þessa niðurstöðu. Annar hópur fékk sömu spurningu, en nú var bætt við hana tilboði um tveggja vikna laun á hverju ári fyrir að segja já. Nú kynnu margir að halda að fleiri hefðu sagt já í þessum hópi en í hinum því jákvæðri hvatningu hafði verið bætt við. Reyndin varð allt önnur, aðeins 25% sögðu já við tilboðinu með launagreiðslunni. Með því að bjóða peningagreiðslu snerist spurningin ekki lengur um „hvað er rétt" heldur „hvað kemur mér best" og þá gilda allt aðrar reglur og önnur niðurstaða fæst. Þá verður hvatningin og umfang hennar að aðalatriði. Svo kemur að því að hvatningin dugir ekki lengur og þá segir fólk að það þurfi að breyta henni. Á endanum verður fólk háð hvatningu og hættir að spyrja sig hvað sé rétt og hvað rangt. Kannski er þetta góð lýsing á því hvað fór úrskeiðis í fjármálageiranum á síðustu árum. Byggt á erindi sem höfundur hélt á ráðstefnu norrænna fyrirtækja innan UN Global Compact í október sl.
Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir Skoðun
Skoðun Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir skrifar
Skoðun Neikvæð samskipti barna og ungmenna á samfélagsmiðlunum Þórarinn Torfi Finnbogason skrifar
Skoðun Flogið á milli landa á endurnýjanlegri orku: Draumsýn eða Raunveruleiki? Gnýr Guðmundsson skrifar
Tvö útspil Pírata fyrir notendur heilbrigðiskerfisins Halldóra Mogensen,Eva Sjöfn Helgadóttir Skoðun