Skoðun

Hagkvæmur geðvandi

Haukur Viðar Alfreðsson skrifar

Að spara í geðheilbrigðismálum er ekki ólíkt því að spara með því að sleppa skoðun á vinnubíl. Vandamálin sem eru til staðar eru áfram til staðar, þú veist bara ekki af þeim fyrr en vélin bræðir úr sér. Ef bíllinn er ekki ónýtur verður umtalsverður kostnaður við að gera við hann auk vinnutaps. Góðar líkur eru á að það hefði mátt koma í veg fyrir stóran hluta kostnaðarins og vinnutapsins með því að grípa fyrr inn í. Sömu sögu má segja með mannfólk. Það er samfélaginu dýrt að bregðast of seint við geðvandamálum og missa fólk af vinnumarkaðnum eða að missa það alfarið. Svo ekki sé minnst á þá lífsgæðaskerðingu og sársauka sem fylgir því að einstaklingar fái ekki viðeigandi aðstoð.

Efnahagslegur ávinningur

Þrjátíu og níu. Það er meðalfjöldi árlegra sjálfsvíga á Íslandi síðast liðinn áratug (1). Árlega láta svo að meðaltali tuttugu og átta lífið vegna lyfjaeitrunar, en tæplega þriðjungur þeirra eru sjálfsvíg. Rúmlega helmingur þeirra sem láta lífið vegna lyfjaeitrunar falla undir óhappaeitranir (2). Vafalaust er hluti óhappaeitrananna vegna ofskömmtunar vímuefna, en helmingur þeirra sem sem haldnir eru fíknivanda glímir einnig við annan geðheilbrigðisvanda (3). Af framangreindu má sjá að við missum hátt í sextíu manns árlega vegna sjálfsvíga og lyfjaeitranna. Án þess að setja fram ákveðna tölu er óhætt að segja að mjög stór hluti þeirra eiga rætur sínar að rekja til geðvanda. Setjum þessar tölur nú í efnahagslegt samhengi.

Meðallaun Íslendinga voru rétt undir 600 þ.kr árið 2019 en miðgildi launa var rétt undir 500 þ.kr (4). Ef við miðum við laun upp á 500 þ.kr þá eru mánaðarlegar skattgreiðslur tæpar 110 þ.kr og því um rúmar 1,3 m.kr á ári. Af þeim karlmönnum sem frömdu sjálfsvíg síðastliðinn áratug voru flestir á aldrinum 30-44 ára, en karlmenn fremja sjálfsvíg í um 4:1 hlutfalli á við konur1. Með tilliti til framangreinds má með hóflegu mati ráðgera að samfélagið verði af tuttugu starfsárum við hvert slíkt dauðsfall og um tuttugu og sex milljónum í tapaðan tekjuskatt. Þá er ótalinn allur virðisaukaskattur og önnur gjöld sem falla til ríkisins af starfi og lífi viðkomandi, allur mannauður sem tapast með einstaklingnum, örvun viðskipta og atvinnusköpun og allt það sem einstaklingurinn leggur til samfélagsins og er fjárhagslegs eðlis.

En það er einnig mikill efnahagslegur skaði af öðrum afleiðingum geðvanda. Einstaklingur sem dettur af vinnumarkaðnum sökum geðvanda skapar samfélaginu ekki tekjur á meðan. Því til viðbótar þarf hann hjálparhönd úr sameiginlegum sjóðum samfélagsins sem er kostnaðarsamt. Þessu tengt má nefna að af Norðurlöndunum hefur Ísland hæðsta hlutfall öryrkja (8,6%) og einnig hæðsta hlutfall ungra öryrkja, en 29% íslenskra öryrkja eru á aldrinum 18-39 ára og eru geðraskanir helsta orsök örorku þessa hóps (5). Hér má svo einnig benda á að ómeðhöndlaður geðvandi kann að hafa í för með sér önnur afleiðu áhrif, svo sem skerta getu einstaklings til þess að sækja sér menntun og skapa samfélaginu mannauð, skerta getu barna einstaklings með ómeðhöndlaðan geðvanda til að sækja sér menntun og fleira.

Eyðum krónu í dag og spörum fúlgu á morgun

Af ofangreindu má sjá að jafnvel þó að við lítum ekki á neitt nema krónurnar þá er ljóst að Íslenska ríkið og íslenskt samfélag getur hagnast verulega með því að auka fjárútlát til geðheilbrigðismála. Hreinar skatttekjur sem við missum af sökum sjálfsvíga og andláta vegna lyfjaeitrunar hleypur á yfir milljarði árlega, mögulega milljörðum. Stærsta vandamál ungra öryrkja, sem fara að slaga í 10.000 manns fljótlega, er geðvandi. Jafnvel þó ekki væri hægt að ná 1/10 þeirra út á vinnumarkaðinn væri það gríðarleg tekjusköpun og kostnaðarhagræðing fyrir ríkið. Og það er hópur sem á langa starfsævi framundan. Það er því marg milljarða svigrúm sem ríkið hefur til þess að setja í geðheilbrigðismál áður en það fer að hafa neikvæð fjárhagsleg áhrif. Allt útlit er fyrir að við græðum stórlega efnahagslega séð sem og aukum lífsánægju með því að auka slík fjárútlát.

Ég tel því, út frá efnahagslegum og skaðaminnkunar sjónarmiðum, að það sé öllum Íslendingum til hagsbóta að við aukum fjárframlög til geðheilbrigðismála og grípum fyrr, oftar og betur inn í. Af tengdri umræðu þá styð ég lögleiðingu vímuefna út frá efnahagslegum, skaðaminnkunar og persónufrelsis sjónarmiðum.

Höfundur er viðskiptafræðingur, Pírati og er frambjóðandi í prófkjöri Pírata í Reykjavík 2021.

1 https://www.landlaeknir.is/tolfraedi-og-rannsoknir/tolfraedi/danarorsakir/sjalfsvig/

2 https://www.landlaeknir.is/tolfraedi-og-rannsoknir/tolfraedi/danarorsakir/lyfjatengdandlat/

3 https://www.althingi.is/altext/149/s/0430.html

4 https://www.mbl.is/frettir/innlent/2020/07/09/medaltekjur_573_thusund_a_manudi/

5 https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/Felagsmalaraduneytid/N%C3%BDtt%20kerfi%20starfsendurh%C3%A6fingar%20og%20mats%20%C3%A1%20starfsgetu.pdf




Skoðun

Sjá meira


×