Í­halds­öfl við völd í Hæsta­rétti Banda­ríkjanna

Viðsnúningur á fordæmi Roe gegn Wade um rétt kvenna til þungunarrofs hefur vakið reiði meðal baráttufólks fyrir réttinum en einnig mikinn fögnuð meðal andstæðinga þess sem hafa barist fyrir því í marga áratugi að fá dómafordæmum snúið við. Á síðustu árum hafa Repúblikanar skipað þrjá íhaldssama dómara við réttinn sem eru nú í meirihluta í Hæstarétti, sex gegn þremur.

Í sérálitum sínum síðustu ár hefur Clarence Thomas, sem hefur lengi verið tainn íhaldssamasti dómari réttarins, lýst því yfir að hann sjái ástæðu til að endurskoða aðra fordæmisgefandi dóma sem tengjast einkalífi fólks. Í því samhengi nefnir hann sérstaklega mál Griswald, Lawrence og Obergefell, mál sem kveða á um að ekki megi banna samkynja hjónabönd og kynlíf og um rétt hjóna á aðgengi að getnaðarvörnum.

Sjá einnig: Röð hæstaréttardóma grefur undan aðskilnaði ríkis og kirkju

Hingað til hefur Thomas verið einn um það að vilja endurskoða fyrrgreinda dóma en á undanförnum árum hefur rétturinn færst í átt til meiri íhaldssemi. Nú sé Thomas orðinn valdameiri en áður fyrr, að sögn Kára Hólmars Ragnarssonar lektors við lagadeild Háskóla Íslands.

Áfram á íhaldsbraut

Kári segist ekki eiga von á öðru í þróun réttarins en að Hæstiréttur Bandaríkjanna verði áfram mjög valdamikill og íhaldssamur dómstóll. Ekki sé þó víst að mörg önnur réttindi séu í húfi.

„Í samfélaginu almennt og í Hæstarétti sjálfum eru þetta líklega minnihlutasjónarmið, að snúa til baka frá þessum réttindum. Það er mjög ólíkt því sem var með þungunarrof, enda var mun meiri óánægja með Roe gegn Wade dóminn en þessa dóma sem Thomas hefur sagst vilja endurskoða. Það er almennt mun minni stuðningur við að snúa þeim dómum við.“

Fólk hafi barist þrotlaust fyrir því í marga áratugi að fordæmi Roe gegn Wade verði snúið við, engar sambærilegar hreyfingar með sambærilega vigt séu til staðar í dag sem berjist fyrir því að snúið verði frá fordæmisgefandi dómum um réttindi samkynhneigðs fólks, sem dæmi.

Slegið á putta Umhverfisstofunar

Í síðustu viku lét Hæstiréttur svo kné fylgja kviði þegar rétturinn úrskurðaði að Umverfisstofnun Bandaríkjanna sé óheimilt að skylda ríki landsins til að draga úr útblæstri, án beinnar lagaheimildar. Úrskurðurinn var talsvert áfall fyrir Joe Biden sem lagt hefur mikla áherslu á að draga verulega úr útblæstri. Kári Hólmar segir dóminn þó ekki merki um að Bandaríkin verði að villta vestrinu hvað varðar losun gróðurhúsalofttegunda en dómurinn geti haft þýðingu gagnvart öðrum stofnunum alríkisins.

„Ef maður les dóminn í því ljósi er dómurinn hluti af stærri áætlun íhaldsamra lögfræðinga og stjórnmálamanna í Bandaríkjunum til að vinda ofan af valdi alríkisstofnana.“

Með dómnum sé eitt verkfæri úr verkfærakistu Umhverfisstofnunar tekið úr sambandi. Nú þurfa allar skipanir því að eiga sér skýra stoð í settum lögum. 

„Það verður mun erfiðara fyrir Umhverfisstofnun að hamla losun því að það er ljóst að það er mjög ólíklegt að slík regla verði sett í lög . Niðurstaðan þýðir í raun að það verði engin regla sett.“

„Gerið eitthvað“

Hvíta húsið er undir stjórn Demókrata sem eru jafnframt í meirihluta í báðum deildum þingsins. Þeir hafa samt sem áður ekki nægilega sterkan meirihluta til að fá lunga stefnu sinnar samþykkta.

„Þið hafið valdið til að kjósa leiðtoga ykkar sem munu vernda réttindi ykkar,“ skrifar Kamala Harris, varaforseti á Twitter í kjölfar viðsnúnings Hæstaréttar. Mörgum finnst ekki nóg að gert, „Við erum búin að kjósa, þetta er ykkar starf,“ skrifa margir í athugasemdum við tíst Kamölu. Mögulega er það ekki svo einfalt.

Að sögn Kára er ýmislegt hægt að gera til að tryggja réttindi íbúa en það fari þó eftir hvers eðlis réttindin eru.

„Eins og staðan er núna hafa Demókratar mjög tæpan meirihluta í þingdeildunum, sérstaklega Öldungadeildinni og svo eru flestir sem búast við því að Demókratar muni tapa fylgi núna í nóvember. Það er meginhindrunin, að Demrókratar hafa ekki tekist að vinna kosningar á grundvelli sinnar stefnu, þó mörg stefnumál Demókrata séu oft vinsælli en mörg stefnumál Repúblikana. Þeim hefur bara ekki tekist að vinna kosningar sannfærandi.“

Meirihluti í ósamræmi við almenningsálit

Hæstiréttur hefur einnig úrskurðað um mál innan kosningakerfisins sem hafa verið Repúblikönum í hag, en meginástæðan fyrir slæmu gengi Demókrata er þeirra eigin frammistaða.

Demókratarnir telja að íhaldssamur meirihluti Hæstaréttar byggi á stolnum sætum sem Demókratar hefðu átt að skipa í en fengu ekki.

Sjá einnig: Mesta íhaldssveifla í hæstaréttinum í áratugi

Mitch McConnell, þáverandi leiðtogi Repúblikana á þingi hafi haldið einu dómarasætinu í gíslingu annars vegar, áður en Neil Gorsuch var skipaður árið 2017 en McConnell hafi svo flýtt skipun Amy Coney Barrett, rétt áður en kom að kosningum árið 2020.

„Almennt telja flestir demókratar að rétturinn endurspegli ekki viðhorf meirihlutans í Bandaríkjunum og því skuli breyta honum. Það er hægt að breyta honum lögfræðilega séð en það er meiri spurning hvort það sé pólitískt skynsamlegt,“ segir Kári.

Hann nefnir þar breytingar líkt og að bæta við dómurum við réttinn eða fækka þeim, setja þak á kjörtímabil dómara eða takmarka lögsögu dómstólsins.

„Þá eru einnig hugmyndir um að gera kröfu um aukinn meirihluta til að komast að þeirri niðurstöðu að lög standist ekki stjórnarskrá.“

Þessar hugmyndir séu allar umdeildar og ólíklegt að komi til framkvæmda.

Einungis skipað af lista íhaldssamra lögfræðinga

„Hæstiréttur er, eins og svo margt annað í Bandarísku þjóðfélagi, að póleríserast meira. Gjáin á milli þessara sex gegn þriggja hefur í raun aldrei aldrei verið meiri. Tölfræðin ber það einnig með sér, það eru mun færri dómar en venjulega sem eru einróma niðurstöður.“

Dómarar réttarins séu samt sem áður allt hæft fólk með langar og fagrar ferilskrár. Stóru söguna varðandi skipunarferlið síðustu ár segir Kári vera þátt Federalist society, stærstu samtök íhaldssamra lögfræðinga í Bandaríkjunum, í skipunum við réttinn. 

Sjá einnig: „Þetta mun hafa afleiðingar 40 ár fram í tímann“

„Fyrir nokkrum áratugum síðan byrjaði það verkefni að finna og hampa fólki sem þau samtök töldu að ætti að skipa sem dómara á öllum stigum. Þegar Donald Trump er að bjóða sig fram sem forseti var eitt af hans loforðum, sem hann stóð svo við, að skipa einungis dómara af lista Federalist society. Skipunarferlið er annars eins pólitískt og það gerist,“ segir Kári.

Hann segir jafnframt að breyting hafi orðið á því hvernig öldungadeildin kýs með dómurum.

„Iðulega voru Hæstaréttardómarar skipaðir með yfirgnæfandi stuðningi innan öldungadeildarinnar úr báðum flokkum. Það hefur gjörbreyst, nú er þetta nánast alveg eftir flokkslínum.“ segir Kári að lokum.