Sálræn áföll og ofþyngd Inga Margrét Benediktsdóttir skrifar 5. desember 2022 20:30 Vitað er að orsakir ofþyngdar hjá einstaklingum eru margar og mismunandi. Ekki er hægt að benda á eina algjöra orsök fyrir ofþyngd en þær eru margar og mismunandi. Sú orsök sem fjallað verður um hér eru sálræn áföll. Áföll (e. Trauma) eru mismunandi eins og þau eru mörg og má þar t.d. nefna áföll í æsku, kynferðislegt ofbeldi, einelti, líkamlegt ofbeldi, heimilisofbeldi, nauðganir, náttúruhamfarir ýmiskonar og dauða ástvinar eða einhvers nákomins. Áföll eru upplifun einstaklingsins og einhver sem hefur lent í einhverju litlu miðað við einhvern annan er ekkert endilega með minna áfall eða minni áfallastreituröskun en hinn aðilinn, því öll erum við misjöfn. Eins gefa rannsóknir til kynna að börn sem verða vitni af ofbeldi verði fyrir skaða af því til lengri tíma. Oft er litið fram hjá sálrænum áföllum hjá einstaklingum sem glíma við ofþyngd og þá er eingöngu einblínt á líkamsástand og hegðunarmynstur einstaklinga. Áföll í æsku geta verið ein af ástæðum þess að einstaklingur verður of þungur. Augljóst er að áfallamiðuð nálgun í heilsugæslu er ábótavant og úrbóta er þörf. Í Heilbrigðisstefnu til 2030 er krafist úrbóta í þessu samhengi og vonandi verður þeirri áætlun hrint í framkvæmd innan tímaramma. Áföll og sá sársauki sem þeim fylgir breytir hugsun okkar og hvernig við sjáum heiminn og bregðumst við aðstæðum. Þau einkenni sem einstaklingar finna fyrir eru ekki bara sálræn heldur einnig vegna líkamlegra orsaka. Áföll breyta því hvernig taugakerfið okkar starfar. Heilinn fer að starfa öðruvísi og bregst öðruvísi við og sendir frá sér öðruvísi taugaboð en áður. Heilinn er stöðugt að endurskrifa og endurvinna upplýsingar og hafa áföll hafa áhrif á þessa starfsemi hans. Ótti hrindir af stað viðbrögðum sem eru eðlislæg hverri manneskju. Við þurfum að geta skynjað ótta til að lifa af. Óttaviðbrögð eru þau viðbrögð sem vernda okkur í raun frá hættu og við berjumst eða flýjum (e. Fight ore flight) ef við þurfum þess og þannig forðumst við hættulegar aðstæður eða áreiti. Þegar fólk verður ítrekað fyrir áföllum eða jafnvel einu slæmu áfalli þá fara þessi viðbrögð að virkjast utan við raunverulegar hættu aðstæður. Það gerir það að verkum að við finnum jafnvel stöðugt fyrir ótta og verðum uppgefin. Kvíði er viðbragð líkamans sem kemur einnig fram samhliða ótta. Einstaklingur með kvíða er stöðugt varkár eða óttasleginn og það hefur áhrif á hann bæði tilfinningarlega og líkamlega. Til að takast á við þennan ótta sem hefur myndast þá byrja einstaklingar oft að þróa með sér ákveðnar venjur sem geta verið bæði heilbrigðar og óheilbrigðar. Sumir fara út að labba og hlusta á tónlist á meðan aðrir leitast í neikvæðar venjur t.d. áfengis- og fíkniefnaneyslu, sjálfsskaða, ýmsa áráttuhegðun og að borða annað hvort of mikið eða of lítið. Þegar líkaminn festist í þessu ótta viðbragði með kvíðatilfinningu þá leitum við sem einstaklingar eftir því að laga þetta ástand með öllum nauðsynlegum ráðum. Eitt af þeim ráðum er að borða. Að borða, fyrir einhvern í ofþyngd (ekki alla), veldur því að honum finnst hann vera við stjórn á aðstæðum, þó svo það vari stutt. Að borða veitir einstaklingnum þá stöðugleika og þægindi á því augnabliki sem hann er að neyta máltíðarinnar. Þegar hann borðar finnur hann fyrir vellíðan og sælu. Það getur leitt til að einstaklingur þrói með sér matarfíkn. Það er eðlilegt að vilja lifa af og það að borða eitthvað gott er eitthvað sem allir hafa ánægju af að gera. Umbunarkerfi heilans virkjast við að borða góðan mat, en þetta kerfi er ómeðvitað og mjög öflugt og hefur djúpstæð áhrif á okkur. Umbunarkerfið lætur okkur vita hvað er öruggt og gott og einnig hvað er skaðlegt og sársaukafullt. Það að borða góðan mat er því einskonar huggun. Matur getur sem sagt ýtt á stað þeim umbunarviðbrögðum og getur haft áhrif á sömu stöðvar heilans og fíkniefni og áfengi gera auk margra lyfja. Margir sem verða fyrir áföllum borða því til þess að finna fyrir vellíðan og huggun. Þá eiga þeir til að borða meira en ráðlagt er til þess að reyna að losna við tilfinningarlega vanlíðan. Margir einstaklingar með áfallasögu borða til að losna við ótta og kvíða sem fylgja áföllum. Það er mikilvægt að líta til áfalla þegar kemur að því að stjórna þyngd, hvort sem um ofþyngd er að ræða eða of lítil þyngd. Áföll í æsku og á fullorðins árum geta haft veruleg áhrif á hvort fólk þróar með sér matarfíkn og þá ofþyngd samhliða eða jafnvel öfugt. Mikilvægt er að líta til þess samhliða öðrum aðgerðum sem farið er í innan heilbrigðisþjónustu. Það er aldrei auðvelt fyrir foreldra að eiga t.d. barn í ofþyngd og þurfa að leggja sig alla fram að leiðbeina barninu rétta braut. Hafa ber í huga þann þátt að sálræn áföll og ofbeldi geta oft verið ástæða þess að barnið borðar sér til huggunar. Fólk í ofþyngd vill flest ekkert vera á þessum stað sem það er á en er fast í vítahring og þarf oft aðstoð til að brjóta sig úr honum. Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður og þaðan er fólki beint réttar leiðir. Höfundur er með M.Sc. gráðu í sálrænum áföllum og ofbeldi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Börn og uppeldi Mest lesið „Eru ekki allir pínu einhverfir í dag?“ Andrea Ólafsdóttir Skoðun Að verða fórnarlamb íslenskra skattyfirvalda Arnar Pálsson Skoðun Loftslagsávinningur Coda Terminal er gífurlegur Sigurður Loftur Thorlacius Skoðun Skaðinn í leyndri meðferð á heimilum Matthildur Björnsdóttir Skoðun Betri leið til að velja keppendur inn á Ólympíuleika Pawel Bartoszek Skoðun Af glyðrugangi eftirlitsstofnana Ester Hilmarsdóttir Skoðun 3.200 aumingjar (mín skoðun) Ole Anton Bieltvedt Skoðun Um vanda stúlkna í skólum Ragnar Þór Pétursson Skoðun Tilgangur atvinnurekstrarbanns Lárus Sigurður Lárusson Skoðun Reglurnar eru óumsemjanlegar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Vatnið og tíminn Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun „Eru ekki allir pínu einhverfir í dag?“ Andrea Ólafsdóttir skrifar Skoðun Betri leið til að velja keppendur inn á Ólympíuleika Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Tilgangur atvinnurekstrarbanns Lárus Sigurður Lárusson skrifar Skoðun Að verða fórnarlamb íslenskra skattyfirvalda Arnar Pálsson skrifar Skoðun Loftslagsávinningur Coda Terminal er gífurlegur Sigurður Loftur Thorlacius skrifar Skoðun Bóluefni eða veirur Ágúst Kvaran skrifar Skoðun Skaðinn í leyndri meðferð á heimilum Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Af glyðrugangi eftirlitsstofnana Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Linnulaus þjáning íbúa á Gaza Hrafnhildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Munurinn á þjóðerniskennd versus sálernis þarfar upplifun Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Verða rangfærslur að sannleika, ef þær eru endurteknar nógu oft!? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Svifhrifavaldar Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Forseti ÍSÍ hvattur til að hefja tiltektina í eigin starfsemi Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Hvernig og hvenær en ekki hvort Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Það er víst hægt að semja um aðildarskilmála! Mörg dæmi sanna það! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Orðatónar: Aukinn orðaforði og lesskilningur barna með íslenskri tónlist Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Tilfinningalegur athyglisbrestur og heilbrigt tilfinningalíf Jón Þór Ólafsson skrifar Skoðun Reglurnar eru óumsemjanlegar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 3.200 aumingjar (mín skoðun) Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Ber endurhæfing ávöxt? skrifar Skoðun Heimur á heljarþröm skrifar Skoðun Foreldrar á 4. vaktinni Sara Rós Kristinsdóttir,Lóa Ólafsdóttir skrifar Skoðun Norður-Kórea er víða Ingvar Smári Birgisson skrifar Skoðun Það getur verið gott að búa til steind Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Uppskeruhátíð öldrunarfræða á Norðurlöndum Sirrý Sif Sigurlaugardóttir skrifar Skoðun Gullverðlaun í mengun Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Gen og glæpir Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun 10 tæknilegir yfirburðir rafbíla Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Um vanda stúlkna í skólum Ragnar Þór Pétursson skrifar Sjá meira
Vitað er að orsakir ofþyngdar hjá einstaklingum eru margar og mismunandi. Ekki er hægt að benda á eina algjöra orsök fyrir ofþyngd en þær eru margar og mismunandi. Sú orsök sem fjallað verður um hér eru sálræn áföll. Áföll (e. Trauma) eru mismunandi eins og þau eru mörg og má þar t.d. nefna áföll í æsku, kynferðislegt ofbeldi, einelti, líkamlegt ofbeldi, heimilisofbeldi, nauðganir, náttúruhamfarir ýmiskonar og dauða ástvinar eða einhvers nákomins. Áföll eru upplifun einstaklingsins og einhver sem hefur lent í einhverju litlu miðað við einhvern annan er ekkert endilega með minna áfall eða minni áfallastreituröskun en hinn aðilinn, því öll erum við misjöfn. Eins gefa rannsóknir til kynna að börn sem verða vitni af ofbeldi verði fyrir skaða af því til lengri tíma. Oft er litið fram hjá sálrænum áföllum hjá einstaklingum sem glíma við ofþyngd og þá er eingöngu einblínt á líkamsástand og hegðunarmynstur einstaklinga. Áföll í æsku geta verið ein af ástæðum þess að einstaklingur verður of þungur. Augljóst er að áfallamiðuð nálgun í heilsugæslu er ábótavant og úrbóta er þörf. Í Heilbrigðisstefnu til 2030 er krafist úrbóta í þessu samhengi og vonandi verður þeirri áætlun hrint í framkvæmd innan tímaramma. Áföll og sá sársauki sem þeim fylgir breytir hugsun okkar og hvernig við sjáum heiminn og bregðumst við aðstæðum. Þau einkenni sem einstaklingar finna fyrir eru ekki bara sálræn heldur einnig vegna líkamlegra orsaka. Áföll breyta því hvernig taugakerfið okkar starfar. Heilinn fer að starfa öðruvísi og bregst öðruvísi við og sendir frá sér öðruvísi taugaboð en áður. Heilinn er stöðugt að endurskrifa og endurvinna upplýsingar og hafa áföll hafa áhrif á þessa starfsemi hans. Ótti hrindir af stað viðbrögðum sem eru eðlislæg hverri manneskju. Við þurfum að geta skynjað ótta til að lifa af. Óttaviðbrögð eru þau viðbrögð sem vernda okkur í raun frá hættu og við berjumst eða flýjum (e. Fight ore flight) ef við þurfum þess og þannig forðumst við hættulegar aðstæður eða áreiti. Þegar fólk verður ítrekað fyrir áföllum eða jafnvel einu slæmu áfalli þá fara þessi viðbrögð að virkjast utan við raunverulegar hættu aðstæður. Það gerir það að verkum að við finnum jafnvel stöðugt fyrir ótta og verðum uppgefin. Kvíði er viðbragð líkamans sem kemur einnig fram samhliða ótta. Einstaklingur með kvíða er stöðugt varkár eða óttasleginn og það hefur áhrif á hann bæði tilfinningarlega og líkamlega. Til að takast á við þennan ótta sem hefur myndast þá byrja einstaklingar oft að þróa með sér ákveðnar venjur sem geta verið bæði heilbrigðar og óheilbrigðar. Sumir fara út að labba og hlusta á tónlist á meðan aðrir leitast í neikvæðar venjur t.d. áfengis- og fíkniefnaneyslu, sjálfsskaða, ýmsa áráttuhegðun og að borða annað hvort of mikið eða of lítið. Þegar líkaminn festist í þessu ótta viðbragði með kvíðatilfinningu þá leitum við sem einstaklingar eftir því að laga þetta ástand með öllum nauðsynlegum ráðum. Eitt af þeim ráðum er að borða. Að borða, fyrir einhvern í ofþyngd (ekki alla), veldur því að honum finnst hann vera við stjórn á aðstæðum, þó svo það vari stutt. Að borða veitir einstaklingnum þá stöðugleika og þægindi á því augnabliki sem hann er að neyta máltíðarinnar. Þegar hann borðar finnur hann fyrir vellíðan og sælu. Það getur leitt til að einstaklingur þrói með sér matarfíkn. Það er eðlilegt að vilja lifa af og það að borða eitthvað gott er eitthvað sem allir hafa ánægju af að gera. Umbunarkerfi heilans virkjast við að borða góðan mat, en þetta kerfi er ómeðvitað og mjög öflugt og hefur djúpstæð áhrif á okkur. Umbunarkerfið lætur okkur vita hvað er öruggt og gott og einnig hvað er skaðlegt og sársaukafullt. Það að borða góðan mat er því einskonar huggun. Matur getur sem sagt ýtt á stað þeim umbunarviðbrögðum og getur haft áhrif á sömu stöðvar heilans og fíkniefni og áfengi gera auk margra lyfja. Margir sem verða fyrir áföllum borða því til þess að finna fyrir vellíðan og huggun. Þá eiga þeir til að borða meira en ráðlagt er til þess að reyna að losna við tilfinningarlega vanlíðan. Margir einstaklingar með áfallasögu borða til að losna við ótta og kvíða sem fylgja áföllum. Það er mikilvægt að líta til áfalla þegar kemur að því að stjórna þyngd, hvort sem um ofþyngd er að ræða eða of lítil þyngd. Áföll í æsku og á fullorðins árum geta haft veruleg áhrif á hvort fólk þróar með sér matarfíkn og þá ofþyngd samhliða eða jafnvel öfugt. Mikilvægt er að líta til þess samhliða öðrum aðgerðum sem farið er í innan heilbrigðisþjónustu. Það er aldrei auðvelt fyrir foreldra að eiga t.d. barn í ofþyngd og þurfa að leggja sig alla fram að leiðbeina barninu rétta braut. Hafa ber í huga þann þátt að sálræn áföll og ofbeldi geta oft verið ástæða þess að barnið borðar sér til huggunar. Fólk í ofþyngd vill flest ekkert vera á þessum stað sem það er á en er fast í vítahring og þarf oft aðstoð til að brjóta sig úr honum. Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður og þaðan er fólki beint réttar leiðir. Höfundur er með M.Sc. gráðu í sálrænum áföllum og ofbeldi.
Skoðun Verða rangfærslur að sannleika, ef þær eru endurteknar nógu oft!? Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Forseti ÍSÍ hvattur til að hefja tiltektina í eigin starfsemi Sigurður G. Guðjónsson skrifar
Skoðun Það er víst hægt að semja um aðildarskilmála! Mörg dæmi sanna það! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Orðatónar: Aukinn orðaforði og lesskilningur barna með íslenskri tónlist Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar