Eiga opinberir starfsmenn að njóta ríkari réttarverndar í starfi? Erna Guðmundsdóttir skrifar 13. febrúar 2023 08:30 Í umræðu um réttarvernd opinberra starfsmanna vaknar oft upp spurningin hvers vegna opinberum starfsmönnum er tryggð ríkari réttarvernd í samskiptum sínum við ríkið og sveitarfélögin sem vinnuveitendur en launþegar búa almennt við á almennum vinnumarkaði og hvort ekki sé komin tími á endurskoðun á þessu umhverfi. Án þess að hafa skoðun á því hvort og hvernig sú endurskoðun eigi að vera er mikilvægt að benda á að þar sem kveðið er á um réttindi starfsmanna hjá hinu opinbera þá er jafnframt kveðið á um skyldur. Í sérlögum er kveðið á um réttindi og skyldur ríkisstarfsmanna en samið hefur verið um sambærileg ákvæði í kjarasamningum fyrir starfsfólk sveitarfélaga (með opinberum starfsmönnum hér er átt við ríkisstarfsmenn og starfsfólk sveitarfélaga en starfsmenn einstaka sjálfseignastofnana geta flokkast undir það að vera opinberir starfsmenn). Þau sem undir þetta regluverk heyra er skylt að rækja starf sitt af alúð og samviskusemi, gæta kurteisi, lipurðar og réttsýni í starfi sínu, vera stundvís og gæta þagnarskyldu. Sérstök leiðbeiningaskylda hvílir á þeim ásamt skyldu til að hlýða löglegum fyrirmælum yfirmanna. Þá er opinberu starfsfólki skylt að vinna yfirvinnu sem forstöðumaður telur nauðsynlega upp að ákveðnu marki. Gerist opinber starfsmaður brotlegur við skyldur þær sem taldar eru upp hér að framan eða gerir eitthvað hvort sem er um að ræða í starfi sínu eða utan þess sem er honum til vanvirðu eða álitshnekkis eða varpað getur rýrð á það starf eða starfsgrein er hann vinnur við getur sú háttsemi varðað áminningu. Hjá ríkisstarfsmönnum og starfsfólki Reykjavíkurborgar nær áminningarskyldan einnig til óviðeigandi framkomu eða háttsemi starfsmanna utan vinnutíma. Háttsemi í frítíma getur því leitt til formlegrar áminningar og eftir atvikum mögulegs starfsmissis bæti starfsmaður ekki ráð sitt. Opinberum starfsmönnum er almennt skylt að hlíta breytingum á störfum og verksviði. Árið 2020 var lögum um almannavarnir tímabundið breytt vegna heimsfaraldurins (COVID-19). Kveðið var á um að það væri borgaraleg skylda starfsmanna opinberra aðila að gegna störfum í þágu almannavarna á hættustundu, það væri heimilt að breyta tímabundið starfsskyldum þeirra og að flytja þá tímabundið milli starfsstöðva og opinberra aðila til að sinna verkefnum sem hefðu forgang á hættustundu m.a til þess að halda úti nauðsynlegri almannaþjónustu (Ákvæði þetta féll úr gildi 1. janúar 2021). Opinberir starfsmenn hafa verkfallsrétt en vegna skyldna opinberra aðila til að halda uppi lögbundinni þjónustu gagnvart almenningi er verkfallsréttur þeirra takmarkaður lögum samkvæmt. Reglur um verkföll opinberra starfsmanna eru strangari (eða þrengri) en reglur um verkföll á almennum vinnumarkaði. Á opinberum vinnumarkaði þarf a.m.k. helmingur þeirra félagsmanna sem starfa hjá þeim sem verkfallið beinist gegn, að greiða atkvæði og meirihluti þeirra þarf til að samþykkja hana. Á almennum vinnumarkaði þarf aðeins fimmtungur að taka þátt nema um póstatkvæðagreiðslu sé að ræða. Þá skiptir fjöldinn ekki máli en meirihluti þeirra þarf að samþykkt verkfallsboðunina. Á opinberum vinnumarkaði ber að tilkynna ákvörðun um verkfall með minnst 15 sólarhringum áður en verkfall skal hefjast og tilkynna skal ákvörðunina til Ríkissáttasemjara ásamt þeim sem verkfallið beinist gegn skriflega og á sannarlegan hátt. Á almennum vinnumarkaði þarf einungis að tilkynna um verkfall með sjö daga fyrirvara og er ekki kveðið á um skriflegt form tilkynningar. Ákveðnir hópar opinberra starfsmanna eru undanskildir verkfallsheimild og fá því aldrei að fara í verkfall og eru sérstakir undanþágulistar yfir störf sem undanþegin eru verkfalli. Tilgangur listanna er að tryggja „nauðsynlegustu öryggisgæslu og heilbrigðisþjónustu“ og koma í veg fyrir skaða. Ofangreind dæmi endurspegla vel þær ríku sem og íþyngjandi skyldur sem á opinberum starfsmönnum hvíla og kröfur sem gerðar eru til þeirra. Skyldur opinberra starfsmanna hafa iðulega verið nátengdar hagsmunum ríkis og sveitarfélaga. Sérstaða opinberra aðila sem vinnuveitanda og lögbundnar skyldur þeirra á ýmsum sviðum þjóðfélagsins hefur verið nefnd sem meginástæða fyrir því laga- og kjarasamningsumhverfi sem gildir um opinbera starfsmenn. Þessum reglum er ætlað að tryggja opinberum starfsmönnum ákveðna réttarvernd og koma í veg fyrir að niðurstöður starfsmannamála séu byggðar á ómálefnalegum sjónarmiðum og jafnvel geðþóttaákvörðunum. Þannig sé betur tryggt að starfsemi hins opinbera stuðli að réttaröryggi og stjórnfestu í starfsemi sinni. Þá hefur verið talið mikilvægt að opinber starfsmaður njóta sérstakrar verndar í starfi svo hann geti sinnt starfsskyldum sínum án þess að þurfa að óttast að þeir sem eru kosnir valdhafar á hverjum tíma beiti hann þrýstingi, eða reyni að losa sig við hann til að koma sínu stuðningsfólki að, telji þeir hann andsnúinn sér. Starfsmaður gæti jafnframt veigrað sér við að sýna sjálfstæði og frumkvæði í starfi af ótta við að hann verði látinn gjalda þess ef afstaða hans samrýmist ekki að öllu leyti vilja ráðamanna hverju sinni. Ofangreind rök eru kannski barn síns tíma og er öll umræða og endurskoðun á lögum og kjarasamningum í takt við breytta tíma, af hinu góða. Umræðan þarf hins vegar að vera upplýst og er þessi stutta, óformlega samantekt, sem er alls ekki tæmandi, liður í að benda á það sem oft gleymist í umræðunni. Þá skiptir máli hvað þeir aðilar sem koma til með að endurskoða laga- og kjarasamningaumhverfið vilja gera og hvort það sé vilji til þess að jafna yfir allan vinnumarkaðinn reglur sem gilda um verkföll, ráðningar og starfslok. Höfundur er lögfræðingur og sérfræðingur í vinnurétti. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vinnumarkaður Mest lesið Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun Opið bréf til samninganefnda KÍ og SÍS Guðrún Eik Skúladóttir Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson Skoðun Leikskólaverkfall - slæmur draumur Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson Skoðun Verstu kennarar í heimi Gígja Bjargardóttir Skoðun Hefðbundnar og lögmætar hvalveiðar Heiðrún Lind Marteinsdóttir,Vilhjálmur Birgisson,Árni Sverrisson Skoðun Vertu ekki að plata mig Helgi Brynjarsson Skoðun Ólögmæt sóun skattfjár Markús Ingólfur Eiríksson Skoðun Ertu karlmaður á miðjum aldri á breytingarskeiðinu? Gunnar Dan Wiium Skoðun Skoðun Skoðun Hin marguntöluðu orkuskipti í bílaflota landsmanna Þorgeir R. Valsson skrifar Skoðun Betri stjórnvöld, ekki meiri stjórnvöld Sigríður María Egilsdóttir skrifar Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar Skoðun Blóðmeramálið til umboðsmanns Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Meira fyrir minna: Bætt nýting opinberra fjármuna Álfrún Tryggvadóttir skrifar Skoðun Ný Ölfusárbrú – af hverju svona brú? Guðmundur Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Friðhelgar fótboltabullur Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Sex af níu flokkum á móti hvalveiðum Valgerður Árnadóttir skrifar Skoðun Allt fyrir listina Brynhildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tryggjum nýliðun bændastéttarinnar Þórdís Bjarnleifsdóttir skrifar Skoðun Óskalisti minn SIgurlín Margrét Sigurðardóttir skrifar Skoðun Aukin stuðningur við ferðasjóð íþróttafélaga dregur úr ójöfnuði Hannes S. Jónsson skrifar Skoðun Það er þetta með traustið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Plan Samfylkingar: Svona náum við niður vöxtunum Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun 6000 íbúðirnar sem vantar - í boði borgarinnar Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Samvinnufélög - sóknarfæri á húsnæðismarkaði? Elín H. Jónsdóttir,Guðrún Johnsen skrifar Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Það er enginn á vakt Áslaug Ýr Hjartardóttir skrifar Skoðun Svalur, Valur og Hvalur Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Opið bréf til samninganefnda KÍ og SÍS Guðrún Eik Skúladóttir skrifar Skoðun Ungt fólk og þörfin fyrir skjótar aðgerðir í menntun Fannar Logi Waldorff Sigurðsson skrifar Skoðun Mikilvægasta launaviðtalið Bessí Þóra Jónsdóttir skrifar Skoðun Leikskólaverkfall - slæmur draumur Jóhanna Dröfn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Burt með baráttusöngva úr virkjunarkafla stóriðjustefnunnar Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar Skoðun Meiri árangur…fyrir útvalda Aðalheiður Marta Steindórsdóttir skrifar Skoðun Ertu karlmaður á miðjum aldri á breytingarskeiðinu? Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Hvenær ætlarðu að flytja heim? Jón Þór Kristjánsson skrifar Skoðun Verndum íslenskuna- líka á Alþingi Íslendinga Helga Dögg Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ungt fólk er meira en bara meme og sketsar á TikTok Skúli Bragi Geirdal skrifar Sjá meira
Í umræðu um réttarvernd opinberra starfsmanna vaknar oft upp spurningin hvers vegna opinberum starfsmönnum er tryggð ríkari réttarvernd í samskiptum sínum við ríkið og sveitarfélögin sem vinnuveitendur en launþegar búa almennt við á almennum vinnumarkaði og hvort ekki sé komin tími á endurskoðun á þessu umhverfi. Án þess að hafa skoðun á því hvort og hvernig sú endurskoðun eigi að vera er mikilvægt að benda á að þar sem kveðið er á um réttindi starfsmanna hjá hinu opinbera þá er jafnframt kveðið á um skyldur. Í sérlögum er kveðið á um réttindi og skyldur ríkisstarfsmanna en samið hefur verið um sambærileg ákvæði í kjarasamningum fyrir starfsfólk sveitarfélaga (með opinberum starfsmönnum hér er átt við ríkisstarfsmenn og starfsfólk sveitarfélaga en starfsmenn einstaka sjálfseignastofnana geta flokkast undir það að vera opinberir starfsmenn). Þau sem undir þetta regluverk heyra er skylt að rækja starf sitt af alúð og samviskusemi, gæta kurteisi, lipurðar og réttsýni í starfi sínu, vera stundvís og gæta þagnarskyldu. Sérstök leiðbeiningaskylda hvílir á þeim ásamt skyldu til að hlýða löglegum fyrirmælum yfirmanna. Þá er opinberu starfsfólki skylt að vinna yfirvinnu sem forstöðumaður telur nauðsynlega upp að ákveðnu marki. Gerist opinber starfsmaður brotlegur við skyldur þær sem taldar eru upp hér að framan eða gerir eitthvað hvort sem er um að ræða í starfi sínu eða utan þess sem er honum til vanvirðu eða álitshnekkis eða varpað getur rýrð á það starf eða starfsgrein er hann vinnur við getur sú háttsemi varðað áminningu. Hjá ríkisstarfsmönnum og starfsfólki Reykjavíkurborgar nær áminningarskyldan einnig til óviðeigandi framkomu eða háttsemi starfsmanna utan vinnutíma. Háttsemi í frítíma getur því leitt til formlegrar áminningar og eftir atvikum mögulegs starfsmissis bæti starfsmaður ekki ráð sitt. Opinberum starfsmönnum er almennt skylt að hlíta breytingum á störfum og verksviði. Árið 2020 var lögum um almannavarnir tímabundið breytt vegna heimsfaraldurins (COVID-19). Kveðið var á um að það væri borgaraleg skylda starfsmanna opinberra aðila að gegna störfum í þágu almannavarna á hættustundu, það væri heimilt að breyta tímabundið starfsskyldum þeirra og að flytja þá tímabundið milli starfsstöðva og opinberra aðila til að sinna verkefnum sem hefðu forgang á hættustundu m.a til þess að halda úti nauðsynlegri almannaþjónustu (Ákvæði þetta féll úr gildi 1. janúar 2021). Opinberir starfsmenn hafa verkfallsrétt en vegna skyldna opinberra aðila til að halda uppi lögbundinni þjónustu gagnvart almenningi er verkfallsréttur þeirra takmarkaður lögum samkvæmt. Reglur um verkföll opinberra starfsmanna eru strangari (eða þrengri) en reglur um verkföll á almennum vinnumarkaði. Á opinberum vinnumarkaði þarf a.m.k. helmingur þeirra félagsmanna sem starfa hjá þeim sem verkfallið beinist gegn, að greiða atkvæði og meirihluti þeirra þarf til að samþykkja hana. Á almennum vinnumarkaði þarf aðeins fimmtungur að taka þátt nema um póstatkvæðagreiðslu sé að ræða. Þá skiptir fjöldinn ekki máli en meirihluti þeirra þarf að samþykkt verkfallsboðunina. Á opinberum vinnumarkaði ber að tilkynna ákvörðun um verkfall með minnst 15 sólarhringum áður en verkfall skal hefjast og tilkynna skal ákvörðunina til Ríkissáttasemjara ásamt þeim sem verkfallið beinist gegn skriflega og á sannarlegan hátt. Á almennum vinnumarkaði þarf einungis að tilkynna um verkfall með sjö daga fyrirvara og er ekki kveðið á um skriflegt form tilkynningar. Ákveðnir hópar opinberra starfsmanna eru undanskildir verkfallsheimild og fá því aldrei að fara í verkfall og eru sérstakir undanþágulistar yfir störf sem undanþegin eru verkfalli. Tilgangur listanna er að tryggja „nauðsynlegustu öryggisgæslu og heilbrigðisþjónustu“ og koma í veg fyrir skaða. Ofangreind dæmi endurspegla vel þær ríku sem og íþyngjandi skyldur sem á opinberum starfsmönnum hvíla og kröfur sem gerðar eru til þeirra. Skyldur opinberra starfsmanna hafa iðulega verið nátengdar hagsmunum ríkis og sveitarfélaga. Sérstaða opinberra aðila sem vinnuveitanda og lögbundnar skyldur þeirra á ýmsum sviðum þjóðfélagsins hefur verið nefnd sem meginástæða fyrir því laga- og kjarasamningsumhverfi sem gildir um opinbera starfsmenn. Þessum reglum er ætlað að tryggja opinberum starfsmönnum ákveðna réttarvernd og koma í veg fyrir að niðurstöður starfsmannamála séu byggðar á ómálefnalegum sjónarmiðum og jafnvel geðþóttaákvörðunum. Þannig sé betur tryggt að starfsemi hins opinbera stuðli að réttaröryggi og stjórnfestu í starfsemi sinni. Þá hefur verið talið mikilvægt að opinber starfsmaður njóta sérstakrar verndar í starfi svo hann geti sinnt starfsskyldum sínum án þess að þurfa að óttast að þeir sem eru kosnir valdhafar á hverjum tíma beiti hann þrýstingi, eða reyni að losa sig við hann til að koma sínu stuðningsfólki að, telji þeir hann andsnúinn sér. Starfsmaður gæti jafnframt veigrað sér við að sýna sjálfstæði og frumkvæði í starfi af ótta við að hann verði látinn gjalda þess ef afstaða hans samrýmist ekki að öllu leyti vilja ráðamanna hverju sinni. Ofangreind rök eru kannski barn síns tíma og er öll umræða og endurskoðun á lögum og kjarasamningum í takt við breytta tíma, af hinu góða. Umræðan þarf hins vegar að vera upplýst og er þessi stutta, óformlega samantekt, sem er alls ekki tæmandi, liður í að benda á það sem oft gleymist í umræðunni. Þá skiptir máli hvað þeir aðilar sem koma til með að endurskoða laga- og kjarasamningaumhverfið vilja gera og hvort það sé vilji til þess að jafna yfir allan vinnumarkaðinn reglur sem gilda um verkföll, ráðningar og starfslok. Höfundur er lögfræðingur og sérfræðingur í vinnurétti.
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun
Hefðbundnar og lögmætar hvalveiðar Heiðrún Lind Marteinsdóttir,Vilhjálmur Birgisson,Árni Sverrisson Skoðun
Skoðun Ábendingar Sameinuðu þjóðanna um hvað betur megi fara í mannréttindamálum á Íslandi Þórhallur Guðmundsson skrifar
Skoðun Kæri oddviti Samfylkingarnar í Reykjavíkurkjördæmi suður Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Örugg skref Samfylkingar í geðheilbrigðismálum Alma Möller,Elín Anna Baldursdóttir,Sævar Már Gústavsson skrifar
Hvar er stjarna Framsóknarflokksins í síðustu kosningum núna? „Barnaverndarpáfinn“! Davíð Bergmann Skoðun
Hefðbundnar og lögmætar hvalveiðar Heiðrún Lind Marteinsdóttir,Vilhjálmur Birgisson,Árni Sverrisson Skoðun