Vættir öræfanna – Umkomulaust hálendi Þröstur Ólafsson skrifar 17. október 2024 09:32 Það er ekki lengra en svo, að um miðbik liðinnar aldar voru óbyggðir hálendisins, með öllum sínum vættum, kynjasögum og munnmælum nefnd öræfi. Eyðilegar óbyggðir. Yfir þeim hvíldi huliðshjálmur töfraheima og lausbeisluð draumhyggja um dulin grösug dalverpi og fagurt samfélag huldufólks, en einnig flökkusögur um ógnvekjandi tilveru einmana útlaga. Fæstir vildu þar smala. Tröllin voru í fjöllunum. Þessi draumheimur þjóðarinnar er nú horfinn. Hann varð þekkingu, skynsemi og mannkvæmi að bráð. Með hálendisvirkjunum, aukinni umferð um miðbik landsins og þekkingu á staðháttum, dró úr dulhyggju og ævintýraljóma svæðisins. Virkjanir við Búrfell, Sigöldu, Hrauneyjar, Kárahnjúka og víðar skildu eftir sig þjóðarvitund um mikil verðmæti sem nýta mætti en jafnframt víðáttufegurð sem varðveita skyldi og vernda, áður en það yrði um seinan. Víðfeðm uppstöðulón drekktu dýrmætum sem aldrei verða endurheimt. Þegar dró úr mætti dulræðis og huldu opnuðust augu okkar og skynjun fyrir töfrafegurð öræfanna og undrum náttúrunnar sem þar var að finna – aðeins þó í einu eintaki (gpó). Þau stöku eintök eru nú mörg horfin að eilífu. Fólkið í brúnni Hálendisþjóðgarður komst á dagskrá. Víðlendasta verndarsvæði álfunnar. Úr því varð þó ekki. Skammhyggin, hagsmunafléttuð sjónarmið náðu að venju undirtökum. Þrátt fyrir að obbinn af hálendinu væri þjóðlenda, mátti þóðin ekki ákveða eða taka þátt í ákvörðunum sem snertu verndun þess og skipulagningu. Það væri auðveldara fyrir núverandi og væntanlega nýtingaraðila að fást við fámenn vanbúin og fjársvelt sveitarfélög, en öfluga stofnun í höndum alþingis, svipað og þjóðgarðinn á Þingvöllum. Þeim tókst að kæfa verkefnið og sá ráðherra sem ötulast hafði barist fyrir stofnun slíks þjóðlegs griðarstaðar, var ýtt burt úr umhverfisráðuneytinu og fengið í staðinn annað ráðuneyti, honum framandi. Þar með urðu öræfin og hálendið endanlega umkomulaus, sett í hendur manns sem hvorki var þekktur fyrir umhyggjusemi, viðkvæmni né skilnings í garð náttúru landsins. Í framhaldi af fyrrnefndum ráðstöfunum varð hálendið að skeiðvelli bráðrar fjárhyggju. Jafnframt þessu og án mikils hávaða, voru vernduð vatnsföll flutt úr verndarflokki í nýtingarflokk. Nú skyldi, þegar ofhitun jarðar og aukning gróðurhúsaáhrifa eru í hámarki, allt sett á fullt. Þeir nafnarnir Guðmundur Páll og Mummi voru ekki lengur tiltækir í vörn. Öræfin höfðu engar verndarvættir lengur, hvorki álfa né manna. Með aðgerða- og ákvörðunarleysi alþingis öðluðust vanbúin sveitarfélög skipulags- og stjórnunarrétt á hálendinu. Þar með opnuðust flóðgáttir. Nú stefnir í kapphlaup um virkjunarkosti. Hyggju- og hugsunarlaus pólitísk heimakoma. Hreggsvöl peningahyggjan hafði náð undirtökum. Öræfin urðu viðfangsefni taumlítils nýtingarkapphlaups. Græðgisbríminn skældi sig framan í þjóðina. Lokaáhlaupið á þær flúðir og fossa sem enn voru ósnortin var hafið. Blekkingarákall Grænnar orku hljómaði mörgum eins og nýtt fagnaðarerindi í skrautskrift. Verndar Ratcliffe ? Þegar breski auðmaðurinn Ratcliffe birtist á stóra sviðinu og hóf landakaup við laxveiðiár einkum fyrir norðan, blöskraði mörgum landanum. Jarðirnar sem hann keypti, áttu sumar hverjar lönd upp á hálendið. Svikabrigsl og útsala landsréttinda voru títt notuð orð. Vissulega er stutt síðan hann hófst handa, og framtíðin óviss, en ýmislegt bendir til þess að jarðnæði í hans höndum sé á betri stað en væri það á ábyrgð íslenskra landeigenda, því hann á þegar nóg af peningum. Kaldranaleiki aðstæðnanna er slíkur. Auðhyggja hans virðist ekki beinast að gjörnýtingu fegurðar og öræfakyrrðar, sem tortímir báðum. Það sem við heyrum og sjáum af hans hálfu er náttúruvernd. Erum við sem þjóð komin í þá vafasömu stöðu, að „umhyggjusamir erlendir auðmenn“ séu traustari vörslumenn íslenskrar náttúru, jafnvel hálendisins en eigið forystufólk ? Þá er í flest skjól fokið. Hefur auðhyggjan náð slíkum tökum á hugsun okkar að allt er falt sé andvirðið ríkuglegt ? Jafnvel öræfin ! Ískyggileg er sú grunsemd að margt forystufólk þjóðarinnar hafi afskrifað friðhelgi öræfanna og líti á þau sem hvert annað viðskiptatækifæri. Þegar svo er komið er fjandinn laus. Við þurfum hálendisþjóðgarð samþykktan á alþingi. Það er enn ekki of seint. Leyfum víðáttutöfrum hálendisins og þögn þess að lifa áfram. Engan þyrludyn, umferðarhávaða og bílastæða vandræði eða ágang mannmergðar um holt og hæðir, króka og kima, því þá munu öræfin líða undir lok. Eftir verður annasöm og athafnarík ferðamennska. Liggur það í eðli þeirra tegundar auðhyggju sem hér dafnar, að gjöfum náttúrunnar og undrum hennar verði að fórna og spenna fyrir gullspengda glæsivagna auð- og athafnamanna? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vatnajökulsþjóðgarður Þröstur Ólafsson Mest lesið Fúli kallinn á stallinum Hermann Stefánsson Skoðun Tími kominn til aðgerða gegn Ísrael Ingólfur Gíslason Skoðun Það tók 94 daga að gera það sem beðið hefur verið eftir í rúmlega 40 ár Þórður Snær Júlíusson Skoðun Matvælafræði - undirstaða verðmætasköpunar í íslensku atvinnulífi Axel Sigurðsson Skoðun Samfélagslegur frumkvöðlakraftur Styrktarfélags lamaðra og fatlaðra Bergljót Borg Skoðun Framtíðin felst í hugviti — hvers vegna gröfum við þá undan því? Arnar Halldórsson Skoðun Hver er stefna ríkisstjórnarinnar í geðheilbrigðismálum? Kristófer Þorleifsson Skoðun Tálmun þrífst í þögn nærsamfélagsins Sigríður Sólan Guðlaugsdóttir Skoðun Tilkynna þegar vart er við dýr í neyð Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Kjósum Silju Báru fyrir nemendur HÍ Sóllilja Bjarnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Matvælafræði - undirstaða verðmætasköpunar í íslensku atvinnulífi Axel Sigurðsson skrifar Skoðun Auðlind þjóðarinnar Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Samfélagslegur frumkvöðlakraftur Styrktarfélags lamaðra og fatlaðra Bergljót Borg skrifar Skoðun Leiðrétt veiðigjöld Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Táknmálstúlkun Sigurlín Margrét Sigurðardóttir skrifar Skoðun Það tók 94 daga að gera það sem beðið hefur verið eftir í rúmlega 40 ár Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Tesluvandinn Alexandra Briem skrifar Skoðun Kjósum Silju Báru fyrir nemendur HÍ Sóllilja Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ég kýs öflugan rannsakanda og málsvara vísinda Engilbert Sigurðsson skrifar Skoðun Silja Karl og Magnús Bára eru rektorinn minn Pétur Henry Petersen skrifar Skoðun Metum lífið að verðleikum og stöðvum fordóma Þröstur Ólafsson skrifar Skoðun Tími kominn til aðgerða gegn Ísrael Ingólfur Gíslason skrifar Skoðun Tilkynna þegar vart er við dýr í neyð Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Deyið fyrir okkur í skiptum fyrir ekkert Gabríel Ingimarsson skrifar Skoðun Hver er stefna ríkisstjórnarinnar í geðheilbrigðismálum? Kristófer Þorleifsson skrifar Skoðun Sjáðu Gaza Arnar Eggert Thoroddsen skrifar Skoðun Framtíðin felst í hugviti — hvers vegna gröfum við þá undan því? Arnar Halldórsson skrifar Skoðun Að vinna með fólki en ekki fyrir það Gísla Rafn Ólafsson,Ósk Sigurðardóttir skrifar Skoðun Tálmun þrífst í þögn nærsamfélagsins Sigríður Sólan Guðlaugsdóttir skrifar Skoðun Magnús Karl er okkar rektor Tinna Laufey Ásgeirsdóttir,Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Segja stjórnendur RÚV af sér vegna falsfréttanna? Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Barn síns tíma? Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Óþolandi ástand Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Merkið stendur þó maðurinn falli Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Þegar tækifæri glatast: Mikilvægi táknmálstúlka fyrir samfélagið Heiðdís Dögg Eiríksdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta og jöfnuður Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Menntastofnun eða spilavíti? Alma Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Keppnismaðurinn Magnús Karl Magnússon Bjarni Elvar Pjétursson skrifar Skoðun Fúli kallinn á stallinum Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Úkraína og stóra myndin í alþjóðasamskiptum Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Sjá meira
Það er ekki lengra en svo, að um miðbik liðinnar aldar voru óbyggðir hálendisins, með öllum sínum vættum, kynjasögum og munnmælum nefnd öræfi. Eyðilegar óbyggðir. Yfir þeim hvíldi huliðshjálmur töfraheima og lausbeisluð draumhyggja um dulin grösug dalverpi og fagurt samfélag huldufólks, en einnig flökkusögur um ógnvekjandi tilveru einmana útlaga. Fæstir vildu þar smala. Tröllin voru í fjöllunum. Þessi draumheimur þjóðarinnar er nú horfinn. Hann varð þekkingu, skynsemi og mannkvæmi að bráð. Með hálendisvirkjunum, aukinni umferð um miðbik landsins og þekkingu á staðháttum, dró úr dulhyggju og ævintýraljóma svæðisins. Virkjanir við Búrfell, Sigöldu, Hrauneyjar, Kárahnjúka og víðar skildu eftir sig þjóðarvitund um mikil verðmæti sem nýta mætti en jafnframt víðáttufegurð sem varðveita skyldi og vernda, áður en það yrði um seinan. Víðfeðm uppstöðulón drekktu dýrmætum sem aldrei verða endurheimt. Þegar dró úr mætti dulræðis og huldu opnuðust augu okkar og skynjun fyrir töfrafegurð öræfanna og undrum náttúrunnar sem þar var að finna – aðeins þó í einu eintaki (gpó). Þau stöku eintök eru nú mörg horfin að eilífu. Fólkið í brúnni Hálendisþjóðgarður komst á dagskrá. Víðlendasta verndarsvæði álfunnar. Úr því varð þó ekki. Skammhyggin, hagsmunafléttuð sjónarmið náðu að venju undirtökum. Þrátt fyrir að obbinn af hálendinu væri þjóðlenda, mátti þóðin ekki ákveða eða taka þátt í ákvörðunum sem snertu verndun þess og skipulagningu. Það væri auðveldara fyrir núverandi og væntanlega nýtingaraðila að fást við fámenn vanbúin og fjársvelt sveitarfélög, en öfluga stofnun í höndum alþingis, svipað og þjóðgarðinn á Þingvöllum. Þeim tókst að kæfa verkefnið og sá ráðherra sem ötulast hafði barist fyrir stofnun slíks þjóðlegs griðarstaðar, var ýtt burt úr umhverfisráðuneytinu og fengið í staðinn annað ráðuneyti, honum framandi. Þar með urðu öræfin og hálendið endanlega umkomulaus, sett í hendur manns sem hvorki var þekktur fyrir umhyggjusemi, viðkvæmni né skilnings í garð náttúru landsins. Í framhaldi af fyrrnefndum ráðstöfunum varð hálendið að skeiðvelli bráðrar fjárhyggju. Jafnframt þessu og án mikils hávaða, voru vernduð vatnsföll flutt úr verndarflokki í nýtingarflokk. Nú skyldi, þegar ofhitun jarðar og aukning gróðurhúsaáhrifa eru í hámarki, allt sett á fullt. Þeir nafnarnir Guðmundur Páll og Mummi voru ekki lengur tiltækir í vörn. Öræfin höfðu engar verndarvættir lengur, hvorki álfa né manna. Með aðgerða- og ákvörðunarleysi alþingis öðluðust vanbúin sveitarfélög skipulags- og stjórnunarrétt á hálendinu. Þar með opnuðust flóðgáttir. Nú stefnir í kapphlaup um virkjunarkosti. Hyggju- og hugsunarlaus pólitísk heimakoma. Hreggsvöl peningahyggjan hafði náð undirtökum. Öræfin urðu viðfangsefni taumlítils nýtingarkapphlaups. Græðgisbríminn skældi sig framan í þjóðina. Lokaáhlaupið á þær flúðir og fossa sem enn voru ósnortin var hafið. Blekkingarákall Grænnar orku hljómaði mörgum eins og nýtt fagnaðarerindi í skrautskrift. Verndar Ratcliffe ? Þegar breski auðmaðurinn Ratcliffe birtist á stóra sviðinu og hóf landakaup við laxveiðiár einkum fyrir norðan, blöskraði mörgum landanum. Jarðirnar sem hann keypti, áttu sumar hverjar lönd upp á hálendið. Svikabrigsl og útsala landsréttinda voru títt notuð orð. Vissulega er stutt síðan hann hófst handa, og framtíðin óviss, en ýmislegt bendir til þess að jarðnæði í hans höndum sé á betri stað en væri það á ábyrgð íslenskra landeigenda, því hann á þegar nóg af peningum. Kaldranaleiki aðstæðnanna er slíkur. Auðhyggja hans virðist ekki beinast að gjörnýtingu fegurðar og öræfakyrrðar, sem tortímir báðum. Það sem við heyrum og sjáum af hans hálfu er náttúruvernd. Erum við sem þjóð komin í þá vafasömu stöðu, að „umhyggjusamir erlendir auðmenn“ séu traustari vörslumenn íslenskrar náttúru, jafnvel hálendisins en eigið forystufólk ? Þá er í flest skjól fokið. Hefur auðhyggjan náð slíkum tökum á hugsun okkar að allt er falt sé andvirðið ríkuglegt ? Jafnvel öræfin ! Ískyggileg er sú grunsemd að margt forystufólk þjóðarinnar hafi afskrifað friðhelgi öræfanna og líti á þau sem hvert annað viðskiptatækifæri. Þegar svo er komið er fjandinn laus. Við þurfum hálendisþjóðgarð samþykktan á alþingi. Það er enn ekki of seint. Leyfum víðáttutöfrum hálendisins og þögn þess að lifa áfram. Engan þyrludyn, umferðarhávaða og bílastæða vandræði eða ágang mannmergðar um holt og hæðir, króka og kima, því þá munu öræfin líða undir lok. Eftir verður annasöm og athafnarík ferðamennska. Liggur það í eðli þeirra tegundar auðhyggju sem hér dafnar, að gjöfum náttúrunnar og undrum hennar verði að fórna og spenna fyrir gullspengda glæsivagna auð- og athafnamanna?
Það tók 94 daga að gera það sem beðið hefur verið eftir í rúmlega 40 ár Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Skoðun Matvælafræði - undirstaða verðmætasköpunar í íslensku atvinnulífi Axel Sigurðsson skrifar
Skoðun Samfélagslegur frumkvöðlakraftur Styrktarfélags lamaðra og fatlaðra Bergljót Borg skrifar
Skoðun Það tók 94 daga að gera það sem beðið hefur verið eftir í rúmlega 40 ár Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Þegar tækifæri glatast: Mikilvægi táknmálstúlka fyrir samfélagið Heiðdís Dögg Eiríksdóttir skrifar
Það tók 94 daga að gera það sem beðið hefur verið eftir í rúmlega 40 ár Þórður Snær Júlíusson Skoðun