Meira um íslenskan her Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar 28. febrúar 2025 16:30 Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Öryggis- og varnarmál Hernaður Magnús Árni Skjöld Magnússon Mest lesið Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed skrifar Skoðun Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Að hata einhvern sem þú þarft á að halda? Katrín Pétursdóttir skrifar Skoðun Íslenskar pyndingar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun SFS, Exit og norska leiðin þeirra Jón Kaldal skrifar Skoðun Friður - í framsöguhætti eða viðtengingarhætti? Bryndís Schram skrifar Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś skrifar Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Sjá meira
Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun
Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun
Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun