Óvinir ríkisins - Ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi

Hjá Máli og menningu er komin út bókin Óvinir ríkisins - Ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi eftir Guðna Th. Jóhannesson.

Til skamms tíma var talið að leynilegt eftirlit hins opinbera með þegnum landsins væri harla lítið hér á landi. Með árunum hefur þó fjölmargt komið fram sem bendir til hins gagnstæða og eftir því sem leynd hefur verið aflétt af ýmsum skjalasöfnum hér heima og erlendis hefur myndin skýrst smám saman.

Ljóst var að ráðamenn hugsuðu sitt eftir að heiftúðug átök brutust út í kjölfar ákvörðunar um aðild Íslands að NATO 1949 og komu Bandaríkjahers árið 1951. Í kjölfarið var vísi að öryggisþjónustu komið á fót og grannt fylgst með ferðum og athöfnum vinstri manna og róttæklinga af ýmsu tagi, herstöðvaandstæðinga, verkalýðsforkólfa og „grunsamlegra" erlendra gesta.

Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur komst óvænt í gögn og heimildir um þessa starfsemi sem aðeins var á fárra vitorði og birtir hér niðurstöður rannsókna sinna. Í bókinni er dregið fram í dagsljósið hversu langt var gengið í viðleitni til að vernda „innra öryggi" ríkisins og hulunni er svipt af rás háleynilegra atburða og ljósi varpað á það sem gerðist á bak við tjöldin. Margt af því eru upplýsingar sem hvergi hafa komið fram áður.

Í bókinni er meðal annars greint frá því hjá hverjum var úrskurðað um hlerun, hvers vegna og hvað menn óttuðust, hvernig skráningu upplýsinga um þátttöku í mótmælum og félagasamtökum var háttað, hvað annað var talið ógna öryggi ríkisins og frá njósnum erlendra ríkja á Íslandi.

Inngangur. Bók verður til

Aðdragandi bókarinnar rakinn, allt frá árinu 2003 þegar vitneskja fékkst um „ítarlega og greinargóða" spjaldskrá lögreglu um „kommúnista" og „stuðningsmenn kommúnista". Tildrög þess að aðgangur fékkst að gögnum um símahleranir einnig rædd, enda óvenjuleg að mörgu leyti.

Forsagan. Rauðliðar, ríkislögregla, hleranir og öryggisdeild

Upphaf símahlerana á Íslandi. Áhyggjur stjórnvalda út af vanmáttugri lögreglu. Upphaf öryggisþjónustu.

Ár óttans. Ímyndaðar innrásir og valdaránstilraunir

Aðgerðir til varnar öryggi ríkisins fyrstu ár kalda stríðsins. Deilur um Keflavíkursamning 1946. Ótti við innrásir og valdarán. Átökin við Alþingishúsið 30. mars 1949. Stofnun öryggisþjónustu við lögregluna í Reykjavík. Áform um heimavarnarlið. Dómsúrskurðir um símahleranir 1949 og 1951.

Ógnin horfin? Nýir tímar?

Ný gögn um áhyggjur bandarískra embættismanna út af innra öryggi á Íslandi og áform þeirra um úrbætur. Upplýsingaöflun Bandaríkjamanna á Íslandi. Njósnatilburðir Sovétríkjanna. Úrskurðir um símahleranir 1961 og 1963.

Ár andófs. „Aksjónir", borgarskæruliðar og sósíalísk bylting

Átök við lögreglu 1968. Dómsskjöl um „sprengjutilræði" á varnarsvæði í Hvalfirði og „skæruliðasamtök" á Íslandi. Gögn utanríkisráðuneytis og sænsku lögreglunnar um sendiráðstökuna í Stokkhólmi. Ásakanir Ólafs Ragnars Grímssonar og fleiri um símahleranir í tíð vinstri stjórnar 1971-74. Spjaldskrá öryggisþjónustu lögreglunnar um „kommúnista" og „stuðningsmenn kommúnista". Vísbendingar í breskum skjölum um nöfn í þeirri spjaldskrá.

Eftirmáli. „Allt upp á borðið"

Saga „símahleranamálsins" frá því að það hófst vorið 2006.

Guðni Th. Jóhannesson er fæddur í Reykjavík 26. júní 1968. Hann lauk stúdentsprófi frá MR 1987, BA prófi í sagnfræði og stjórnmálafræði frá University of Warwick 1991, MA prófi í sagnfræði frá Háskóla Íslands 1997 og doktorsprófi í sagnfræði frá Queen Mary, University of London 2003. Síðan þá hefur Guðni unnið við sagnfræðirannsóknir og kennslu við Hugvísindastofnun Háskóla Íslands og notið til þess starfsstyrks frá Rannsóknamiðstöð Íslands. Hann er jafnframt formaður Sagnfræðingafélags Íslands.

Guðni hefur skrifað fimm bækur: Kári í jötunmóð. Saga Kára Stefánssonar og Íslenskrar erfðagreiningar (1999); Sympathy and self-interest. Norway and the Anglo-Icelandic cod wars (2005); Völundarhús valdsins. Stjórnarmyndanir, stjórnarslit og staða forseta Íslands í embættistíð Kristjáns Eldjárn (2005); Þorskastríðin þrjú. Saga landhelgismálsins 1948-1976 (2006); Óvinir ríkisins. Ógnir og innra öryggi í kalda stríðinu á Íslandi (2006).