Föstudagsviðtalið: Leyndarhyggjan verður að víkja

Ferill Ólafs Sigurðssonar á fjölmiðlum hófst á Vísi árið 1963 og var hann þar í tvö ár, en sneri aftur í fjölmiðlabransann árið 1974 þegar hann byrjaði á Útvarpinu. Þar var Ólafur fram til ársins 1980 þegar hann fór yfir á fréttastofu Sjónvarps, þar sem hann starfaði í aldarfjórðung allt til 2006 þegar hann lét af störfum

Tæknibylting fjölmiðlabransans

Á löngum ferli á fjölmiðlum upplifðir þú mikla þróun. Hvað finnst þér standa helst upp úr að því leyti?

Frá því að ég hætti störfum hafa orðið meiri breytingar á fréttum og fréttaöflun heldur en fjörutíu árin þar á undan. Til dæmis var internetið ekki komið í almenna notkun fyrr en um 1995 og menn voru ekki orðnir sérstaklega handgengnir því fyrr en um og eftir aldamót. Það flýtti ótrúlega fyrir manni í vinnu.

Önnur stóra breytingin var farsíminn sem gjörbreytti öllum vinnubrögðum. Til dæmis gátu menn sem ekki vildu láta ná í sig ekki sagst hafa hringt, en ekki hitt á okkur. Fréttavinna varð fljótlegri og auðveldari.

En eftir að ég hætti störfum varð bylting. Þá komu stórbrotnar nýjungar til sögunnar, sem hafa ekki aðeins breytt miðlun manna á meðal, heldur þjóðfélaginu öllu. Facebook kom til sögunnar fyrir sex árum. Youtube ári seinna. Twitter er fjögurra ára gamalt fyrirbæri og meira að segja Google er innan við tíu ára í almennri notkun. Þessir miðlar og aðrir slíkir hafa gjörbreitt öllu upplýsingaflæði í heiminum. Þeir keppa við hefðbundna fjölmiðla um tíma einstaklinga og hafa líka mikil áhrif á hvernig blaðamenn afla frétta.

Meira en helmingur Íslendinga notar Fjesbók að staðaldri og þeir lesa ekki blöð eða horfa á sjónvarp á meðan. Það er erfitt að skilja að Fjesbókin var ekki til fyrir sex árum. Það þýðir til dæmis lítið fyrir mig og konuna mína að segja börnunum okkar þremur, sem búa erlendis, einhverjar fréttir frá Íslandi, ekki einu sinni fjölskyldufréttir, því að þau eru löngu búin að frétta þær á félagslegum miðlum.

Nú hefur miðlun frétta líka breyst töluvert. Hvernig skynjarðu þær breytingar?

Notkun á hinum hefðbundnu fjölmiðlum, útvarpi, sjónvarpi og blöðum hefur minnkað á vesturlöndum og þess gætir líka í þriðja heiminum. Menn segja gjarnan að fólk fái fréttir á netinu, en ég tel að það séu aðrar fréttir en hefðbundnir miðlar flytja. Það hefur gengið mjög erfiðlega að fá fólk til að borga fyrir fréttir á netinu, en það gæti kannski verið vonarneisti í Kindle lestrartölvunni. Þeir sem hafa reynt það, segja að hún henti mjög vel til að lesa blöð, ekki síður en bækur. Það kostar sáralítið að kaupa blöð á þann hátt og ég vona að það komi til með að bjarga blöðunum að einhverju leyti. Ef blöðin losna við að prenta þessi ósköp og bera allan þennan pappír í hús, spara þau óhemju fjármuni. Það kostar dagblöðin mikið fé að afla frétta og það gæti leyst þeirra vanda ef þau þyrftu ekki að framleiða allt þetta prentefni.

Leyndarhyggjan verður að víkjaSíðustu misseri hefur Wikileaks og þess háttar starfsemi vakið mikla athygli. Telur þú að það muni breyta fjölmiðlaumhverfinu?

Við vorum ánægð með að fá að sjá lánabók Kaupþings á sínum tíma. Okkur fannst kitlandi að frétta hvað diplomatar voru að segja um menn í fjarlægum löndum og hvaða augum erlendir stjórnmálamenn líta hver annan. Við horfðum spennt á myndir af hörmungum stríðs og bíðum eftir uppljóstrunum sem Wikileaks hefur lofað um leyniskjöl stórra banka. En við skulum gera okkur grein fyrir að þetta er rétt að byrja. Blöð eins og Guardian, New York Times og margir aðrir, eins og til dæmis blaðamannaskólar, hafa nú opnað síður, þar sem fólk getur sent inn leynilegt efni. Ef leyniskjöl fara að flæða til þeirra veit enginn hvar það endar.

Það skapar erfiðleika að efni sem dreift er af Wikileaks og öðrum slíkum, er yfirleitt aflað þannig, að álitamál er hvort það sé löglegt. Stjórnvöld, fjölmiðlar og ekki síður almenningur verða að gera það upp við sig hvort upplýsa megi öll leyndarmál. Sumir ganga svo langt að segja að engin leyndarmál eigi að vera til. Engin þörf sé á launung nema menn hafi illt í huga.

Ýmsir líkja birtingum Wikileaks við Pentagon Papers, um stríðsreksturinn í Vietnam. Það voru leyniskjöl um stríð, sem enn stóð yfir 1971. New York Times og Washington Post voru kærð af ríkinu fyrir að birta þau en sýknuð í hæstarétti. Daniel Ellsberg fékk hinsvegar dóm fyrir að hafa tekið gögnin ófrjálsri hendi. Þannig stöndum við frammi fyrir þeirri mótsögn að það geti verið ólöglegt að afla upplýsinga, en löglegt að birta þær. Einhverja niðurstöðu þarf að fá í því máli.

En getum við sætt okkur við það að bókstaflega allt verði opið?

Ég hallast að því að hér á Íslandi eigi allt að vera opið. Við komumst aldrei út úr þessari kreppu á meðan að leyndarhyggjan er eins og hún er. Kannski ættum við að fá menn frá Wikileaks hingað til Íslands til að ljóstra upp um hvað er í gangi. Mér finnst að almenningur ætti að fá að sitja ríkisstjórnarfundi, bankastjórnarfundi og fá aðgang að því sem embættismenn og viðskiptamenn eru að gera. Það er engin önnur leið fyrir okkur.

Að mínu mati verður leyndar­hyggjan að víkja. Ég sé ekki að heimurinn yrði verri ef allir mættu fylgjast með öllu. Trúlega mætti þannig koma í veg fyrir ýmis myrkraverk.

Samkeppnin frískandiHvernig breyttist ljósvakamarkaðurinn hér á landi eftir að fleiri miðlar bættust við á árunum eftir 1986?

Að sjálfsögðu var okkur órótt þegar Stöð 2 byrjaði og sjálfsagt höfum verið betur á verðbergi en áður. Þetta var ekki sérlega dramatískur atburður en hefur trúlega hresst okkur við. Ein breytingin fyrir okkur á Sjónvarpinu var sú að það var ekki lengur hægt að fresta því að senda út frétt, ef erfitt var að ljúka vinnslu hennar. Allar fréttir urðu fara í loftið samdægurs. Ég hef heyrt þá kenningu að áður höfum við getað ákveðið hvað yrði í fréttum, en við vorum ekki ein í heiminum. Aðrir fjölmiðlar veitu okkur aðhald. Við vissum að samkeppnin myndi koma og það var aldrei nein óvild í gangi. Meirihlutinn af starfsfólkinu hjá samkeppnisaðilunum kom frá okkur á RÚV, enda var þar eini staðurinn til að finna fólk með reynslu. Ég kom til dæmis einu sinni upp á kaffistofuna á Stöð 2, um einu ári eftir að þeir byrjuðu, og þá þekkti ég fleiri þar en á kaffistofunni hjá okkur.

Hvernig sérðu fyrir þér framtíð blaða- og fréttamennsku?

Það er eitt sem verður sífellt ljósara og það er að í framtíðinni verða fjölmiðlastörf láglaunastörf. Og því fylgir mikil hreyfing á vinnuafli. Ég hefði til dæmis ekki getað séð fyrir mér og mínum eingöngu á þeim launum sem voru í boði þá og það mun örugglega ekki breytast. Það er slæmt því að launin draga úr áhuga fólks á að sækja í þessi störf. Erlendis er það algengt að byrjendur í fréttum vinni ókeypis í eitt eða tvö ár og kallast internship eða starfsþjálfun. Allt eins mætti kalla það þrælahald. Eitt er þó víst að einungis fæst fólk á þeim kjörum, sem á foreldra sem halda því uppi.

Blaðamennska komst í tísku eftir að þeir Woodward og Bernstein urðu að stjörnum á Watergatemálinu 1971 og alltaf er til fólk, sem langar til að láta sjá sig í sjónvarpi. Þó að margir trúi því enn, er blaðamennska eða fréttamennska ekki lengur heppilegur stökkpallur til æðri tilverustiga í stjórnmálum eða viðskiptalífi.

Hvernig kom til að þú fórst út í fjölmiðlabransann?.

Eins og flest allt í mínu lífi var það giftursamleg tilviljun. Ég er heppinn maður og hef lifað skemmtilegu lífi og vinna í fjölmiðlum er mjög skemmtilegt starf. Það væri líka eflaust enn skemmtilegri vinna ef fjölmiðlar hér á landi væru betur reknir en þeir eru. Það hefur yfirleitt verið óstand á því og það hefur ekkert batnað á síðustu árum.

Hefur þú ennþá jafn mikinn áhuga á fjölmiðlum?

Já, að sjálfsögðu. Ég hef mikinn áhuga á mínu þjóðfélagi og samtíð, en ég er að reyna að venja mig af því að byrja að hlusta á fréttir á mrgnanna og lesa blöðin, hlusta á eftirmiðdagsþætti, fréttir klukkan sex og aftur klukkan hálfsjö, svo klukkan sjö og loks Kastjós á eftir og vera ekki búinn að þessu fyrr en um áttaleytið. Það er fullt dagsverk og ég vil eyða tíma í fleira.