Föstudagsviðtalið: Treysta ber ákvörðunum kvenna

Karen Busby er lagaprófessor við Háskólann í Manitoba. Hún hefur gert ýmsar rannsóknir og hefur nú beint sjónum sínum að staðgöngumæðrun. Hún var á Íslandi fyrr í vikunni á vegum samtakanna Tilveru, sem eru samtök um ófrjósemi, og Staðgöngu, sem er stuðningsfélag staðgöngumæðrunar á Íslandi. Þórunn Elísabet Bogadóttir spurði hana nokkurra spurninga.

„Þetta byrjaði með því að ég hafði verið að tala um staðgöngumæðrun í tíma og talaði um hefðbundið viðhorf - að konur gætu ekki veitt upplýst samþykki því þær vissu ekki hvernig þeim myndi líða að lokinni meðgöngu. Að með staðgöngumæðrun væri verið að misnota konur og gera konur og börn að söluvöru. Þetta hefðbundna femíníska viðhorf. Og ég er femínisti, allar mínar rannsóknir hafa verið femínískar," segir Karen spurð um ástæður þess að hún hóf að skoða staðgöngumæðrun. Hún segist alltaf hafa verið á móti staðgöngumæðrun, en eftir þennan tíma hafi nemandi komið til hennar með grein um rannsókn með viðtölum við staðgöngumæður. „Þær sögðust allar vera mjög ánægðar. Ég hugsaði með mér að þetta hlyti að vera undantekningin frá öðrum rannsóknum. Ég gerði það að rannsóknarverkefni að lesa allar fræðilegar rannsóknir um staðgöngumæðrun og það kom mér á óvart að þær eru yfir fjörutíu talsins." Rannsóknirnar sem um ræðir ná til Kanada, Bandaríkjanna og Bretlands og ein til Nýja-Sjálands.

Karen segir rannsóknirnar misstórar en allar skoði þær staðgöngumæðrun kerfisbundið. Tekin hafi verið viðtöl við staðgöngumæður, sálfræðilegar rannsóknir gerðar og farið yfir sjúkraskýrslur. „Þetta eru því mismunandi aðferðir til að komast að því hvernig staðgöngumæðrum líður. Allt bendir til þess að vissa manngerð þurfi til að verða staðgöngumóðir, en ef fólk finnur réttu konuna gengur það upp. Það eru engin merki um misnotkun, engin merki um að þær geti ekki veitt samþykki og engin merki um alvarleg vandamál milli staðgöngumæðra og verðandi foreldra. Ég var furðu lostin þegar ég las þetta. Í hvert skipti sem ný rannsókn kom fram hugsaði ég "þessi hlýtur að sanna að staðgöngumæðrun sé slæm". Í ljósi þessara staðreynda er bara ekki hægt að komast að þeirri niðurstöðu. Í staðinn fer maður að hugsa hvað það var sem varð til þess að tilfellin gengu upp."

Dæmigerð staðgöngumóðir í þessum löndum að mati Karenar er kona sem er búin að eiga börn, hefur átt góðar meðgöngur og þótt þær skemmtilegar og er heimavinnandi húsmóðir. „Það sem drífur hana áfram er að hún er hamingjusöm og vill veita einhverjum öðrum sams konar hamingju."

Karen segist hafa gert sér grein fyrir því að treysta verði konum til að taka ákvörðun af þessu tagi. "Ef kona segist geta gert þetta og sálfræðilegt mat er gert sem hún stenst, þá eigum við að treysta því að hún geti það."

Hvað með konur sem hafa verið þvingaðar eða beittar þrýstingi til að gerast staðgöngumæður? Það hefur verið mikið áhyggjuefni.

„Í rannsóknunum sem ég skoðaði kom hugmyndin um að gerast staðgöngumóðir alltaf frá konunni sjálfri. Ég er sammála því að það er áhyggjuefni að konur séu beittar þrýstingi en það er ástæðan fyrir því að gera yrði mat og skoða hvert tilfelli vel. Góðir slíkir matsmenn gætu séð hvort verið væri að neyða konur út í þetta."

Karen viðurkennir þó að konur á Vesturlöndum hafi meira sjálfstæði en konur annars staðar og að hún myndi ekki bera Vesturlönd saman við önnur svæði í heiminum.

Telur þú þessar áhyggjur fyrst og fremst eiga við um lönd eins og Indland, þar sem ekki er mikið eftirlit með ferlinu?

„Já, þar sem konur gætu verið neyddar til að eiga börn fyrir nákomna eða fyrir fólk frá Vesturlöndum í hagnaðarskyni."

Og þú hefur sagt að með því að leyfa staðgöngumæðrun myndi það minnka framlag Vesturlanda til misnotkunar á konum í öðrum og vanþróaðri löndum?

„Já. Ég veit að konur frá Norðurlöndunum koma til Kanada, þó að þetta eigi ekki við þar. En við vitum að aðstoð við getnað og meðgöngu á Indlandi veltir meira en 450 milljónum dala á ári. Fólk fer þangað því það fær ekki aðstoð í heimalandinu. Mér virðist að á Íslandi, sem er félagslega vel mótað samfélag, séu til konur sem geta þetta og vilja þetta. Ef þetta verður ekki leyft flyst vandinn annað."

Í mörgum löndum er staðgöngumæðrun leyfð í hagnaðarskyni og Karen er spurð hvað henni finnist um slíkt. Hún segist vita að hér á landi sé aðeins vilji til þess að heimila staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni. „Í Kanada er staðgöngumæðrun í velgjörðarskyni aðeins leyfð, en ég veit að hún fer einnig fram í hagnaðarskyni, en ekki í sama mæli og í Bandaríkjunum. Þar eru konur sem gera þetta fyrir peninga, en það skiptir máli að þær eru samt líka metnar af fagaðilum. Einn hópur er eiginkonur hermanna, þetta er leið fyrir þær til að afla peninga á meðan þær eru heima með lítil börn. Ég get ekki séð neitt rangt við það."

Hvað með deilur sem upp koma milli staðgöngumæðra og verðandi foreldra, til dæmis ef staðgöngumóðir vill ekki láta barnið af hendi?

„Í þessum löndum sem ég hef skoðað hef ég fundið í mesta lagi tíu tilfelli þess að upp komi deilur. Fæst tilfellin eru þannig að konurnar vilji ekki gefa börnin frá sér, heldur er þetta vegna annars konar ósættis við foreldrana." Hún segir að alls hafi um þrjátíu þúsund börn fæðst með hjálp staðgöngumóður.

En hvað með tilvik þar sem foreldrarnir neita að taka við börnunum?

„Það gerist nánast aldrei, ég veit um eitt tilfelli þar sem það hefur gerst. Auðvitað gæti það þó gerst." Karen segir að mikilvægast sé að staðgöngumæður og foreldrar hafi komið sér saman fyrir fram um hvað skuli gera ef í ljós komi að fóstur hafi til dæmis hjartagalla eða sé með Downs-heilkenni.

Þetta er ein ástæða þess að talað er um að fólk geri með sér samkomulag. Slíkir samningar eru yfirleitt ekki bindandi, er það?