„Þetta var algjört klúður“

Mikið hefur mætt á Sigríði Friðjónsdóttur ríkissaksóknara undanfarið. Hún tilkynnti í vikunni að hún teldi sig vanhæfa til að veita endurupptökunefnd umsögn um Guðmundar- og Geirfinnsmálin. Þá hafa málefni tengd ólöglegum símhlerunum sem Ríkissaksóknari skal hafa eftirlit með verið í brennidepli undanfarið.

Ekkert formlegt erindi

Blaðamaður hitti Sigríði í húsakynnum Ríkissaksóknara við Hverfisgötu, þar sem embættið hefur verið til húsa frá stofnun þess 1961. Við byrjum á máli málanna, Guðmundar- og Geirfinnsmálunum en Sigríður tilkynnti á miðvikudag að einn rannsakenda í málunum á sínum tíma, Örn Höskuldsson, væri kvæntur móðursystur hennar og því væri hún vanhæf til að fara með málið.

En af hverju var hún svona lengi að komast að þeirri niðurstöðu að hún værir vanhæf í málinu?

„Það liggur í augum uppi að ég vissi af því að hann væri giftur móðursystur minni. En þegar skýrslan var gefin út í mars í fyrra þá fékk ég ekkert formlegt erindi hingað. Mér var bara afhent eitt eintak af þessari skýrslu. Auðvitað gera lögin ráð fyrir að Ríkissaksóknari geti haft frumkvæði að endurupptöku mála. Ég byrjaði á því að senda þeim bréf sem eftir lifa til að kanna afstöðu þeirra til endurupptöku. Mér fannst fullkomlega óeðlilegt að Ríkissaksóknari væri eitthvað að stökkva til og hefja endurupptökumál, mögulega í óþökk þeirra sem voru dómfelldir. Ég fékk síðan engin svör frá neinum nema Erlu,“ segir Sigríður.

Það hafi síðan ekki verið fyrr en um hásumar á þessu ári sem formleg beiðni um endurupptöku barst frá lögmanni Erlu Bolladóttur og Guðjóni Skarphéðinssyni sem voru sakfelld í málunum.

„Beiðnirnar komu til mín 4. september. Ég er búin að vera síðan þá að velta þessu fyrir mér fram og til baka. Að víkja sæti vegna vanhæfis er náttúrulega stórmál og maður gerir það alls ekki nema maður telji miklar og lögmætar ástæður til þess að víkja. Í þessu litla landi væri maður alltaf að víkja hægri vinstri ef það væri bara vegna þess að það væru smá tengingar. En það er mitt að meta þetta hæfi samkvæmt lögum.“

Alveg galið

Sigríður segir að eftir að í ljós kom á hvaða grundvelli beiðnirnar voru byggðar, sem er aðallega það að rannsakendur hafi framið brot gegn þeim sem voru til rannsóknar, hafi hún ákveðið að víkja.

„Ég einfaldlega þurfti að gefa mér góðan tíma í þetta. Ég þurfti að fara yfir fræðin, reyna að finna dóma þar sem dómarar hafa vikið vegna vanhæfis og mér fannst þetta ekkert blasa við. Þetta var ekki sjálfgefið. En ég tel þetta rétta niðurstöðu með hliðsjón af efni beiðnanna.“

Sigríður segist aldrei hafa rætt við eiginmann móðursystur sinnar um málið, en það skipti engu máli fyrir niðurstöðuna. Hún segist hafa sína skoðun á málinu, eins og flestir Íslendingar.

„Miðað við réttarfarið í dag þá finnst manni þetta náttúrulega alveg galið. Þessi gríðarlega langa einangrunarvist, fyrir utan allt annað. Það er ekki fyrir nokkurn mann að standast það. Málið er síðan bara hvaða áhrif það hafði á framburðinn. Sá sem tekur við málinu þarf bara að kafa ofan í þetta allt saman. En ég hefði aldrei náð að veita mína umsögn á þessum fresti sem var veittur.“

Skerpir á verklagi við hlustanir

Ríkissaksóknari er æðsti handhafi ákæruvalds og hefur eftirlit með framkvæmd ákæruvalds hjá öðrum ákærendum.

Sigríður fundar árlega með einhverjum hætti með öllum ákærendum landsins.

„Í fyrra fórum við og heimsóttum alla lögreglustjórana, þá fórum við yfir málastöðuna og ýmis málefni sem við vildum fara yfir með þeim sérstaklega,“ segir Sigríður og hyggst endurtaka leikinn í byrjun næsta árs þar sem búið sé að breyta öllum lögreglustjóraumdæmum landsins og skipa nýja lögreglustjóra.

„Þá ætla ég til dæmis að skerpa á þessu með hlustanirnar og því verklagi öllu.“

Embættið hefur legið undir gagnrýni fyrir að hafa ekki sinnt eftirlitsstarfi sínu með símhlustunum lögregluembætta nægilega. Þannig hefur það ítrekað komið upp á þessu ári að sérstakur saksóknari hafi verið bendlaður við ólöglegar hlustanir á símtöl sakborninga og verjenda, bæði hefur það verið staðfest af dómstólum sem og að lögmenn sakborninga hafi hlustað á slíkar upptökur.

„Það liggur fyrir að það var pottur brotinn í verklaginu við símhlustanir hjá sérstökum. En þeir eru hættir að hlusta núna, það voru að mig minnir bara tvær hlustanir hjá þeim í fyrra og svo ekkert í ár. Þetta er bara búið þar. En þetta er auðvitað áhyggjuefni og ég skil vel að verjendur séu súrir.“

Hægt að leysa þetta

Sigríður segist vera öll af vilja gerð til að bregðast við þessu og finna verklag sem tryggir rétta framkvæmd.

Slíkt geti verið tæknilegar lausnir þannig að ákveðin símanúmer sem skráð eru á verjendur sakborninga séu sérstaklega merkt. Það standi hins vegar á símafélögunum að veita slíkar upplýsingar strax og símtöl eru tekin upp.

„Það er örugglega hægt að leysa þetta. Þeir hjá Ríkislögreglustjóra eru búnir að hanna mjög gott kerfi í kringum þetta, þeir sjálfir vilja náttúrulega hafa gott eftirlit þannig að ekki sé verið að væna þá um að standa sig ekki. Og það er verið að vinna í þessu. Meðal annars hefur innra eftirlitið bent á atriði sem hægt er að laga, til dæmis varðandi eyðingu gagna þannig að þetta verði meira innbyggt í kerfið.“

Sigríður segir að þrátt fyrir að símtöl verjenda við sakborninga hafi verið vistuð hjá Sérstökum saksóknara þýði það ekki að slík samtöl hafi verið hleruð eða notuð við rannsókn mála.

„Það að lögmennirnir fengu aðgang að þessum hljóðskrám hjá embættinu og það eru þeir sem finna þetta sýnir að ef embættið hefði ætlað sér að gera eitthvað með þetta eða reyna að fela þetta þá hefðu þeir verið búnir að kippa þessu út. Þetta var bara algjört klúður,“ segir Sigríður og bætir við að mikilvægt sé að laga tæknilega galla og finna réttar útfærslur á kerfinu.

„Þetta er gríðarlega mikið inngrip að vera að hlusta á samtöl fólks. Þetta verður að vera allt á hreinu.“

Málsmeðferðartími að lengjast

Sigríður hefur verið ríkissaksóknari í rúm þrjú ár eða frá því í apríl árið 2011. Áður var hún vararíkissaksóknari og tók við af Valtý Sigurðssyni. Hjá embættinu starfa með Sigríði tólf ákærendur, auk skrifstofustjóra og fjögurra ritara.

Sigríður segir álagið mikið, raunar alltof mikið.

„Maður hefur náttúrulega verið með í maganum yfir því að málsmeðferðartíminn er að lengjast. Er andvaka yfir því. En hvernig eigum við að geta sinnt þessu öllu?“ spyr Sigríður og bendir á tölfræði yfir málafjöldann sem embættið þarf að fást við.

Þannig hafa 438 sakamál borist til meðferðar við embættið í ár, í fyrra voru þau alls 555 sem er met og stefnir í nýtt met í ár. Í ár hafa verið afgreidd 400 mál, 230 eru óafgreidd og þar af 21 sem barst árið 2013. Kærðum ákvörðunum lögreglustjóra fjölgar stöðugt, eru á þessu ári orðnar 174 en voru 166 í fyrra. Þá sinnir embættið ýmsum öðrum málaflokkum þó að dómsmálin séu ávallt í forgangi.

„Það er náttúrulega niðurskurður hér hjá okkur og við getum ekki sparað í neinu nema mannahaldi – það er ekki eins við séum að spreða neitt hérna og þetta er mikið áhyggjuefni.“

Embættið fékk viðbótarfjárveitingu í fyrra vegna átaks gegn kynferðisbrotum gegn börnum. Samkvæmt fyrirliggjandi fjárlagafrumvarpi verður ekki framhald á því.

„Dómsmálin verða alltaf í forgangi hjá okkur sem þýðir að við getum minna verið að sinna eftirliti. En það má nú samt ekki gleyma að hluti af okkar eftirliti felst í því að við fáum málin frá lögreglustjórunum, við gerum oft athugasemdir og sendum mál til baka. Síðan lesa ákærendur hérna yfir alla dóma, viðurlagaákvarðanir og sektargerðir, sem eru um 1.500 mál á ári. En þegar mikið er að gera getur auðvitað eitthvað sloppið í gegnum nálaraugað. En við bara reynum alltaf að gera okkar besta.“

Geta ekki hlaupið hraðar

En getur embætti Ríkissaksóknara sinnt öllum sínum lögbundnu skyldum eins og best verður á kosið með því fjármagni sem því er úthlutað? 

„Nei. Það finnst mér ekki. Ég hugsa að ég þyrfti tvo starfsmenn til viðbótar, þá værum við betur sett. Málatölurnar eru aðeins að batna, en mál hafa alveg orðið skrambi gömul hérna. Sumir ákærendur eru til dæmis með mikið af kynferðisbrotamálum, ef þau eru með þannig umdæmi eins og til dæmis höfuðborgarsvæðið. Það er langmest vinna í þeim. Málin fara svo í röðina og geta dregist og það er hreint út sagt agalegt að fara í dóm með mál sem eru orðin mörg hundruð daga gömul. Það er bara ekki boðlegt. Við erum öll meðvituð um þetta en við bara getum ekki hlaupið hraðar. En ég held við séum bara að standa okkur nokkuð vel miðað við málafjöldann og allt klárast þetta náttúrulega að lokum en tekur heldur langan tíma. Þetta er bara spurning um réttaröryggið; að málin skemmist ekki og það má ekki gleyma öllu þessu fólki sem þarf að bíða eftir of hægri afgreiðslu,“ segir Sigríður að lokum.