Haraldur ríkislögreglustjóri: Það líðst engin spilling

„Ég er búinn að vera ríkislögreglustjóri í átján ár. Á ferlinum hef ég ekki upplifað mörg spillingarmál. Það eru örfá mál þar sem lögreglumenn hafa misst tök á sjálfum sér. Þau mál hafa yfirleitt komið upp vegna innra eftirlits. Það eru engir lögreglustjórar sem líða það að spilling líðist innan síns embættis,“ segir Haraldur Johannessen ríkislögreglustjóri.

Í síðustu viku var reyndur lögreglumaður færður í gæsluvarðhald vegna gruns um að hafa brotið alvarlega af sér í starfi. Hann hefur starfað hjá fíkniefnadeild lögreglunnar í yfir áratug. Haraldur segir slík mál afar sjaldgæf.

„Í það heila má segja að lögreglumenn séu eins og íslenska þjóðin, heiðarlegt fólk. Ef það koma upp mál þar sem lögreglumenn hafa farið út af sporinu þá líður lögreglan mest fyrir það. Ég held ég geti talað fyrir alla lögreglumenn í landinu, lögreglan sjálf vill að öll hennar starfsemi sé algörlega yfir allan vafa hafin í þeim efnum. Það hafa komið upp á síðustu kannski 10 árum örfá mál. Það eru undantekningar.“

Eru ekki fleiri mál sem komast ekki upp á yfirborðið einmitt vegna skorts á innra eftirliti?

„Þetta er eðlileg spurning. Hvort lögreglan sé svo gegnsýrð af spillingu og þess vegna komist þau ekki upp. Nei, það er alls ekki svo. Það sem ég vil segja í þessu máli, sem þið ræðið um hér, er að við skulum varast að nota orð eins og spillingarmál, mútumál og því um líkt. Við skulum fyrst anda með nefinu og sjá hvað rannsókn mála leiðir í ljós áður en við förum að gefa okkur niðurstöður. Það ber að fara mjög varlega. Hins vegar þá leiðir þetta hugann að því hvaða varnagla við getum sett, hið opinbera, varðandi starfsemi lögreglu.“

Sérstakt eftirlit með lögreglu

Haraldur segir fyrirkomulagið núna vera að lögreglustjórarnir sjálfir, níu talsins, hafi eftirlit með sinni starfsemi.

„Síðan er innan hvers lögregluliðs óformlegt innra eftirlit með starfseminni. Svo eru ríkisstofnanir sem fylgjast með, Umboðsmaður Alþingis, kærunefnd jafnréttismála, dómstólarnir, ráðuneytin, ríkissaksóknari og Alþingi. Þetta eru þeir sem eiga, geta og mega hafa eftirlit með störfum lögreglu. Það sem maður hlýtur samt að velta fyrir sér er hvort það sé hægt að fara eitthvað lengra með þessa hugsun,“ útskýrir Haraldur.

Hann segist vel geta hugsað sér að útfæra þetta eftirlitshlutverk í stærra mengi. „Ég er að tala um sérstakan aðila sem hefði beinlínis þetta hlutverk, að fylgjast með því að lögreglan væri að starfa með réttum hætti, hvort hún sé að fara rétt með upplýsingar og málaskráakerfi. Ef þetta fyrirkomulag væri uppi myndi það auka traust á starfsemi lögreglunnar. Þá er ekki svo auðvelt að búa til mýtur um að lögreglan sé ekki að gera eitthvað sem hún ætti að vera gera.“

Er breytinga að vænta í þessum málum? 

„Ég held að það sé alveg tímabært að taka umræðuna, velta þessu fyrir sér af fullri alvöru. Það kallar á lagabreytingar sem þyrftu að koma frá Alþingi.“ Píratar hafa lagt fram þingsályktun um þetta tiltekna mál. „Lögreglan hefur tekið þessari hugmynd opnum örmum og kallað eftir því.“

Taldi byssurnar vera gjöf

Mikið hefur verið rætt um vopnavæðingu íslensku lögreglunnar. „Í grunninn er íslenska lögreglan óvopnuð og vill hafa það þannig. Flestir íslenskir lögreglumenn vilja vera óvopnaðir við störf sín og þegar ég tala um vopn þá er ég að tala um byssur. Lögreglumenn eru með ákveðin vopn í dag, kylfu og meisbrúsa en þarna erum við að tala um byssur. Það sem við höfum verið að benda á er að það þurfi að endurnýja þau vopn sem lögreglan á fyrir. Lögreglan á ógrynni af skotvopnum. Sá búnaður er úreltur, ónýtur og nýtist ekki. Þess vegna töldum við á sínum tíma að það væri ágætt að þiggja gjöf frá Norðmönnum. Sem við töldum gjöf en síðar kom í ljós að Norðmenn töldu að væri eitthvað annað,“ segir hann.

Haraldur vísar í mál sem vakti töluverða athygli árið 2014 þegar sagt var frá því að íslenska lögreglan hefði fengið 150 hríðskotabyssur að gjöf frá Norðmönnum. Fljótlega kom í ljós að byssurnar voru ekki gjöf heldur átti að greiða fyrir þær.

Skotvopn lögreglu úrelt

„Mér voru boð borin um að hér hefði verið einhver yfirhershöfðingi Norðmanna staddur á Keflavíkurflugvelli. Hann heitir Harald Sunde og hafði gefið þá yfirlýsingu á Keflavíkurflugvelli að hann gæti gefið íslenskum lögregluyfirvöldum vopn. Síðan var spurt hvort við myndum þiggja þetta og svarið var já, okkur skildist að þetta væri okkur að kostnaðarlausu. Enda er það yfirleitt þannig að ef þú gefur einhverjum eitthvað þá þarf hann ekki að borga fyrir það, en maður hefði kannski átt að hafa varann á þegar Norðmenn eiga í hlut!“ útskýrir hann. 

„Svona byrjaði þetta. Svo vindur þetta upp á sig og endar með því að við skilum vopnunum. Vopnaburður, vopnakaup eða gjafir eru ekkert leyndarmál. En þetta mál var orðið að miklu fjölmiðlafári. Ég var kallaður fyrir Alþingi þar sem ég lýsti því hvernig þetta bar að, sagði frá því að þessi vopn hefðu verið gjöf frá Norðmönnum. Ég stóð og stend enn í þeirri trú að svo hafi verið. Eftir að ég hafði verið í þinginu þennan dag fór ég í viðtal þar sem ég ræddi um þessa gjöf í góðri trú. Þá hafði forstjóri Landhelgigæslunnar samband við mig og sagði mér frá því að það lægi fyrir samningur milli LHG og norskra yfirvalda um þessi vopn. Það kom mér mikið á óvart. Ég hefði kosið að vita það fyrirfram, áður en ég fór að tala um gjöf. Það breytir myndinni.“

Hvaðan fékkst þú upplýsingar um að þetta væri gjöf?

„Jón Bjartmars, yfirlögregluþjónn hjá RLS sem hafði verið í sambandi við yfirvöld í Noregi, sagði mér að þetta hefði verið með þessum hætti sem ég er að lýsa. Hann miðlaði þeim upplýsingum sem hann hafði til mín.“

Haraldur segist hafa viljað þiggja byssurnar því að skotvopn lögreglunnar hafi verið orðin úrelt.

„Þótt við hefðum keypt þessar byssur fyrir það verð sem þeir settu upp og síðar kom í ljós, þá er það algjört hrakvirði fyrir það sem þeir buðu. Við hefðum þarna getað endurnýjað vopn lögreglunnar fyrir nánast enga fjárhæð. Ef við ættum að festa kaup á slíkum vopnum í dag þá kostar það ríkissjóð tugi milljóna. Ég hef bent á að það sé full þörf á að endurnýja búnaðinn en kostnaðurinn er svo mikill að ég efast um að það verði gert. Hins vegar á lögreglan skammbyssur sem hafa verið geymdar á lögreglustöðvum. Sumir lögreglustjórar hafa tekið þá ákvörðun að vopnin séu færð í lögreglubíla. Þetta eru nokkrir lögreglubílar á landinu.“ 

Sérsveitin kemur að fleiri málum

Hann segir þó sömu reglur gilda um vopnin og áður. Hvert tilvik sé metið og leyfi yfirmanns þurfi til þess að nota vopnið. „Þetta þýðir að í stað þess að þessi vopn séu læst inni á stöð þá eru þau læst inni í bílum sem eru á hreyfingu um umdæmið.“

Haraldur segir ljóst að upp séu að koma erfiðari mál en áður og sérsveitin þurfi oftar að veita aðstoð. „Ég held að almenningur viti ekki að það hefur færst mjög í aukana að sérsveit RLS vinnur með lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu í mjög erfiðum útköllum. Sérsveitin var til dæmis núna um jól og áramót í mjög mörgum erfiðum útköllum þar sem þurfti að taka á mönnum með hnífa.“

Með áætlanir verði hryðjuverk

Á undanförnum árum hefur verkefnum lögreglu fjölgað og þau breyst, meðal annars með tilkomu netglæpa og fjölgun ferðamanna hér á landi. Erum við tilbúin til að takast á við þetta?

„Stutta svarið er tæplega,“ segir hann. „Netglæpir eru eitt mesta vandamál lögreglu að fást við í dag. Vegna þess að þeir flæða yfir allt, þeir tengjast skipulagðri glæpastarfsemi, hryðjuverkjum, barnaníðingum, fíkniefnasölu, vopnasölu, netið tengist öllum þessum afbrotum meira og minna, og þetta er allt undir yfirborðinu. Þetta er peningaþvætti, sem ég nefni sérstaklega. Íslenska lögreglan verður að undirbúa einingu til að fást við þessi mál. Við erum því miður langt á eftir í þessum efnum.“

Er raunveruleg hryðjuverkaógn á Íslandi?

„Ég átta mig á því að fyrir Íslendinga þá er það mjög fjarlægt. Sumir gera grín að þessu og finnst löggan fara yfir strikið. Auðvitað þekkjum við þessa umræðu. En það er hlutverk lögreglunnar að benda á hluti sem gætu farið betur og að vera undirbúin. Ísland getur ekki tekið sig út fyrir sviga í heiminum og sagt að við séum í svo friðelskandi umhverfi að hér geti aldrei neitt gerst.“

Hann segir að hluti af starfi sínu sé að vera tilbúinn með áætlun verði hryðjuverkaárásir gerðar hér.

„Auðvitað vonast allir til þess að það gerist ekkert slíkt á Íslandi. Ég held samt að það væri ábyrgðarlaust af lögregluyfirvöldum að útiloka þann möguleika.“

En erum við í stakk búin til þess að fást við það ef slíkt kæmi upp?

„Tæplega, satt best að segja. Hvaða land er það í raun og veru? Voru Norðmenn í stakk búnir, Bretar, Frakkar? Við höfum útbúið áætlanir í þessum efnum, t.d. út af skotárásum í skólum eins og við höfum séð víða erlendis. Við erum með viðbragðs­áætlanir út af mörgum atburðum.“

Hann segir flesta sammála um að efla þurfi löggæslu með fjárveitingum. Fjölga þurfi lögreglumönnum. Sjálfboðaliðar líkt og björgunarsveitir séu í auknum mæli farnir að sinna störfum sem ættu að vera í höndum lögreglu.

Hvað finnst þér um þá þróun? 

„Ég held að björgunarsveitirnar séu hugsi yfir því eins og lögreglan. Ég ber mikla virðingu fyrir störfum björgunarsveitanna og samstarfið hefur verið gott. Kannski eru þær að vinna störf sem eru fullnærri verkefnum lögreglunnar, eru kannski oft komnar í óþægilega stöðu í samskiptum sínum við verkefnin eða borgarana,“ segir hann. „Lögregla styðst mikið við björgunarsveitirnar í verkefnum sem lögreglan ætti að sinna. Mannskapurinn er ekki fyrir hendi hjá lögreglunni oft á tíðum. Svo eru björgunarsveitirnar ákaflega bóngóðar og segja aldrei nei.“

Vill fækka lögreglustjórum 

Stærsta umdæmi íslensku lögreglunnar er höfuðborgarsvæðið. Sigríður Björk Guðjónsdóttir er þar lögreglustjóri. Nokkuð hefur verið fjallað um samskiptavanda innan yfirstjórnar lögreglunnar. Vinnusálfræðingur vinnur nú að því að uppræta vandann.

„Þegar við heyrum að það séu vandamál út af samskiptum yfirmanna þá er það ekkert nýtt. Það eru margir yfirmenn og stundum er áskorun að fá lögregluna til þess að vinna eins og einn maður. Við erum með níu lögreglustjóra í dag, þið getið ímyndað ykkur hvernig þetta var fyrir nokkrum árum, þegar við vorum með 27 lögreglustjóra, sem jafnframt voru sýslumenn og tollstjórar,“ útskýrir Haraldur. 

„Ég er þeirrar skoðunar að það eigi að fækka umdæmunum, þannig að verði fjórir til sex lögreglustjórar og ríkislögreglustjóri. Það geta verið skiptar skoðanir innan hvers lögregluliðs og lögreglunnar í heild sinni. Um hvaða aðferðum á að beita, hvert á að stefna og þar fram eftir götunum. Nýi lögreglustjórinn hefur sett sér markmið, t.d. að leggja áherslu á kynferðisbrotamálin og heimilisofbeldið. Þegar þú ferð inn í embætti, sem er fastmótað, eins og lögreglustjóraembættið á höfuðborgarsvæðinu og ert með ákveðnar áherslur og markmið og sýn, þá getur það valdið óróleika,“ segir Haraldur og bætir við að hann þekki Sigríði vel. Hún hafi verið aðstoðarríkislögreglustjóri undir sér, sýslumaður á Ísafirði og lögreglustjóri á Suðurnesjum.

Karlaveldi innan lögreglunnar 

„Við erum að tala um reynslubolta. Ég held að sumum finnist hún fara bratt í breytingar og þá mætti segja, hverju skilar það að fara hægt í breytingar? Sumar breytingar eru þannig að það þarf að fara í þær hratt og örugglega. Aðrar taka tíma. Það vita það allir að ég hef verið bakhjarl og stuðningsmaður Sigríðar. Ég þekki hana persónulega, hvernig hún vinnur. Hún er metnaðarfull fyrir hönd lögreglunnar. Það verður alltaf einhver togstreita á fjölmennum vinnustað. Það má ekki gleyma því,“ segir Haraldur. „Sigríður Björk er líka fyrsti lögreglustjórinn sem er kona í karllægu starfsumhverfi embættisins. Ég er ekki að segja að það hafi áhrif varðandi togstreituna, ég get ekki fullyrt um það – en ég get ímyndað mér það.“

Það hefur verið sagt að lögreglan sé karllægur vinnustaður. Er þetta að breytast? 

„Ég tók upp samstarf með HÍ til að rannsaka málið. Ég talaði við margar lögreglukonur sem höfðu lýst áhyggjum sínum. Mér fannst ekki spurning að fara í þetta. Upplýsa hver staða þessara mála væri. Í framhaldinu var rannsókn Finnborgar Salóme birt,“ útskýrir Haraldur. Í rannsókninni kom fram að um þriðjungur lögreglukvenna taldi sig þolanda kynferðislegrar áreitni í lögreglunni.

„Síðan höfum við unnið í jafnréttis­áætlun. Hjá ríkislögreglustjóra er jafnréttisfulltrúi sem hefur beinlínis það hlutverk að fylgjast með jafnréttismálum. Það er ekki bara að karl og kona sem vinna hliðstæð störf séu með sömu laun. Það er líka að bæði kyn geti notið hæfni sinnar og hæfileika og fengið framgang eftir því. Lögreglukonur kvörtuðu undan því að svo væri ekki. Fyrir mig er ekkert annað hægt en að stíga inn í það og reyna að breyta því.“

Halli hippi: Blómabarn með hár niður á mitti

Haraldur er menntaður lögfræðingur, sem starfaði meðfram námi sem lögreglumaður. Þaðan hélt hann í Florida State University, þar sem hann lagði stund á framhaldsnám í afbrotafræðum.

„Þar starfaði ég í hálft ár hjá lögreglunni í Tallahassee, hjá Melvin Tucker lögreglustjóra. Það var ótrúleg reynsla. Þar fékk ég að starfa með morðdeildinni, fíkniefna- og kynferðisbrotadeildinni. Ég sá mjög margt þar sem við sjáum ekki hér. Það má segja að ég hafi séð mjög margt í lífinu sem almennur borgari sér aldrei. Það er viðloðandi lögreglustörfin. Lögreglan sér og upplifir alls konar hluti – jákvæða, en líka neikvæðar, erfiðar, dökkar, sorglegar hliðar samfélagsins. Og þetta situr dálítið í lögreglumönnum hugsa ég, og þeim sem vinna við þetta árum og áratugum saman. Það mótar menn.“

Haraldur gekk í Menntaskólann í Reykjavík. Þar varstu kallaður Halli hippi?

„Ég hugsa að það hafi ýmsir kallað mig það, ekki síst kennararnir. Ég var með sítt hár að sjálfsögðu, ég var svona blómabarn,“ segir hann og hlær.

Hann segir það ekki hafa verið auðvelt skref að klippa hárið af enda hafi það náð niður fyrir beltisstað. „Það var ákveðin samkeppni hjá ungum mönnum þá um hver gæti náð að vera með lengsta hárið. Ég held ég hafi verið svona 18-19 ára þegar hárið var klippt, en það var klippt í skrefum, því sársaukinn var svo yfirþyrmandi. Svo endaði með því að ég sótti um í lögreglunni í Reykjavík sem þá var og talaði við Sigurjón Sigurðsson, þáverandi lögreglustjóra, og hann sagði við mig: „Haraldur, þú verður að klippa það. Þá sá ég það að ég gat fengið sumarstarf ef ég klippti mig.“

Fórnaðir þú hárinu fyrir lögregluna?

„Já. Ég hef fórnað ýmsu fyrir þetta starf, það verður að segjast eins og er,“ segir hann hlæjandi. „Ég verð þeirri stund fegnastur þegar ég get byrjað að safna aftur. Um leið og ég hætti.“

Ódæll unglingur

Hann segir það ekki hafa legið beinast við að hann yrði lögreglumaður og reyndar hafi það komið mörgum á óvart. „Ég var blómabarn og það var uppreisnarandi í mér. Foreldrar mínir og umhverfi fundu svolítið fyrir því. Ég var svona frekar ódæll,“ segir hann. „Engum datt í hug og síst af öllum mér að ég yrði lögfræðingur, yrði fangelsismálastjóri, varalögreglustjóri í Reykjavík og ríkislögreglustjóri.

Ég hef heyrt af sumum skólafélögum sem hafa annaðhvort tekið um höfuðið í undrun eða örvæntingu og hlegið upphátt að þessum ferli mínum. Örlaganornirnar hafa verið í sérkennilegu ástandi þegar þær ákváðu mína lífsbraut.“

Í MR kynntist hann eiginkonu sinni, Brynhildi. „Hún var 16 ára og ég var 18 ára og við eignuðumst dreng þegar við vorum í MR. Það var ekkert auðvelt fyrir okkur á þessum árum, að fara í gegnum þau mál á þeim árum, ýmsir sneru upp á sig og fitjuðu upp á nefið, en það er það besta sem hefur komið fyrir mig. Mín kjölfesta.“

Ung tóku þau á sig mikla ábyrgð. „Ég segi ekki að það hafi verið dans á rósum en lífið gjörbreyttist, við urðum að axla ábyrgð mjög ung, sem er eitt það albesta sem hefur komið fyrir mig því uppreisnarandinn hefði kannski tekið völdin algjörlega. Hver veit?“

Dró sig út úr kastljósi fjölmiðla

„Ef ég er alveg ærlegur – það var tímabil í mínu starfi, sem ríkislögreglustjóri og líka sem fangelsismálastjóri á tímabili, þar sem voru nokkuð hatrammar ágjafir og persónulegar. Mér þótti það óþægilegt að krakkarnir voru farnir að taka eftir þessu. Ég hugsaði með mér, get ég eitthvað gert til þess að hlífa þeim við þessu? Ég fann að þeim leið ekki alltaf vel undir þessum árásum á pabba sinn og ákváð að draga mig aðeins til hlés úr kastljósi fjölmiðlanna sem ég gerði og hef gert. Kannski hefur fólk tekið eftir því. En nú eru þau orðin það stálpuð og fullorðin og mér finnst ég ekki verða fyrir sömu neikvæðu árásunum og á þeim tíma.“

Gekk mikið á?

„Já, við vorum að rannsaka svokölluð Baugsmál og það var hvasst svolítið, hvassar og persónulegar árásir. Ég deyfði fjölmiðlana dálítið. Fyrir einhvern í þessu starfi þá geturðu ekkert lokað þig af frá fjölmiðlum alveg, það gengur ekki. Þú þarft að vinna með þeim og þeir eiga rétt á að ég vinni með þeim, en ég reyndi að gera þetta með þessum hætti, stíga aðeins til hliðar.“

Haraldur segir það eftirminnilegasta frá starfsferlinum vera það hversu hratt hann hafi liðið. Ætlarðu að gegna þessu starfi áfram?

„Í gríni sagt hef ég alltaf svarað, ég verð örugglega hættur 1. júlí.“

Næstkomandi?

„Já, þá kemur sú spurning. Ekki endilega. Ég segi 1. júlí því starfsmannalögin um opinbera starfsmenn segja að þegar þú hafir náð sjötugsaldri getirðu hætt um næstu mánaðamót, og ég er fæddur 25. júní. Það getur vel verið að ég hætti fyrr, en það er 2024.“