Ég stýri bara sjálfum mér

Þórarinn Tyrfingsson er á skrifstofu sinni að ganga frá skýrslugerð í lok dags. Hann verður sjötugur í maí, þá ætlar hann að láta af störfum.

Þórarinn fór í meðferð við áfengissýki árið 1978, þá 31 árs gamall hjá SÁÁ. Nokkrum mánuðum síðar hóf hann störf fyrir samtökin og hefur starfað sem læknir á Vogi frá því að sjúkrahúsið var byggt og vígt árið 1983.

Á meðan hann pikkar inn í tölvuna ræðir hann um asann sem er á flestum dags daglega og gerir að gamni sínu. „Á þeim lausa tíma sem við höfum þá erum við að leita að lyklunum okkar eða veskinu. Að rjúka eitthvert, ná í börnin og svona. Við erum alltaf á hlaupum,“ segir hann og lítur gráglettinn á blaðamann sem baksar við handtöskuna sína og símann sem er notaður sem upptökutæki. „Svo erum við alltaf í símanum. Vissir þú að heilinn á okkur er gerður fyrir að hitta eins og eina manneskju á dag. Kannski sextíu á ári, það er það sem okkur er eiginlegt,“ segir hann upp úr hugsunum sínum.

Þurfti að hafa fyrir lífinu

Þórarinn er þekktur fyrir að liggja ekki á meiningu sinni. Hann segir það sem hann hugsar og meinar og hefur verið áberandi í umræðu um fíknivanda á Íslandi. Vanda sem hann þekkir á eigin skinni. Hann er fæddur og uppalinn í Kleppsholtinu. Kleppur var óaðskiljanlegur hluti af holtinu og sjúklingar settu svip á hverfið. Á þeim tíma sem Þórarinn var að vaxa úr grasi átti hann fáa jafnaldra í hverfinu.

„Það var nú samt gaman að alast upp á Kleppsholtinu þótt jafnaldrar mínir væru fáir. Ég fór fljótlega í íþróttir og tengdist félögum mínum í gegnum handboltann og Langholtsskóla.

Ég er af fátæku fólki kominn. Pabbi var húsasmíðameistari og kominn af efnalitlu fólki í Borgarnesi. Mamma úr Hvítársíðunni og líka af fátæku fólki komin. Ég var fyrsti stúdentinn í móðurættinni og í föðurættinni voru jafnaldrar mínir fyrstir til að verða stúdentar. Það má segja að það sé innbyggt í mig og mitt fólk að hafa fyrir lífinu,“ segir Þórarinn og segir betur af fjölskylduhögum sínum. Þeir eru þrír bræðurnir. „Eldri bróðir minn, Þórður, fór til Danmerkur og lærði byggingartæknifræði og yngri bróðir minn, Pétur, er sálfræðingur og lærði einnig félagsvísindi í Svíþjóð,“ segir Þórarinn til marks um dugnað bræðra sinna.

Dugnaðurinn hófst á barnsárum. „Við vorum dugleg á þessum árum. Ég fór í sveit átta ára gamall, entist að vísu ekki lengi,“ segir hann og brosir góðlátlega. „En svo fór ég að sendast í barnaskóla og vann mér þannig inn aukapening.“

Sjö barna faðir

Skólagangan gekk vel hjá Þórarni. Hann tók landspróf og var áfram iðinn í íþróttum. Það fór ekki að halla undan fæti fyrr en hann var að verða sautján ára gamall og byrjar að drekka.

„Ég kom hingað til meðferðar um jólin 1978 og var gríðarlega veikur. Ég var búinn að drekka mikið og ganga nærri mér. Búinn að fara illa með fjölskyldu mína og sjálfan mig. Ég hafði vandræði af drykkjunni um leið og ég byrjaði að drekka,“ segir Þórarinn frá en bætir því við að hann hafi byrjað tiltölulega seint miðað við tíðarandann sem þá ríkti. „Ég var að verða sautján ára gamall. Ég var kominn í fyrsta bekk í MR og var í fyrstu deild í handbolta. Ég var orðinn mjög háður áfengi og áfengissjúkur um tvítugt. Svo drakk ég í tíu ár. Hélt áfram í fyrstu deild í handbolta og lærði til læknis. Þetta gekk allt saman einhvern veginn en var erfitt. Ég fór illa með mig og fjölskylduna,“ segir Þórarinn.

„Það má segja að ég hafi lent í svona 52 áföllum á hverju ári. Svo tekur tíma að vinna sig út úr þessu. Mér fylgdu kvíðaraskanir, áskapaðar vegna drykkjunnar fyrstu tvö árin að minnsta kosti. Ég var þó með góða geðheilsu svona miðað við allt saman. Ég held ég hafi mótast mest á fjórða eða fimmta ári eftir að ég hætti að drekka. Þá fékk maður bein í nefið. Þá var maður kominn úr þessari tilvistarkrísu sem maður var í.

Það góða við þetta allt saman er barnalánið. Ég á sjö falleg, góð og sjálfstæð börn,“ segir hann frá og telur þau upp. „Þau eru mjög sjálfstæð og ætli þau séu ekki svipuð mér og mínum að því leyti. Elsti sonur minn heitir Birgir og gengur undir nafninu Biggi veira. Ég átti hann ekki í hjónabandi eða sambúð og kynntist honum seinna á lífsleiðinni. Hann er líkur mér og mínu fólki og ég er afskaplega stoltur af honum. Svo átti ég Halldóru mína sem er krabbameinslæknir barna og vinnur á Barnaspítala Hringsins. Svo átti ég Ingunni mína sem hefur verið búsett í Svíþjóð. Svo átti ég Tyrfing minn sem er svo fjölhæfur, viðskiptafræðingur, gítarleikari og málari, og Björn sem er taugalæknir, Hildi mína sem er að verða öldrunarlæknir og svo átti ég hana Þórhildi mína sem er yngst barna minna. Hún er að læra félagsvísindi. Hún er augasteinninn minn því við vorum orðin svo fullorðin þegar við áttum hana. Besta vitleysa sem ég og eiginkona mín, Hildur, tókum upp á.“

Þórarinn segist vera búinn að gefa það út að hann muni ganga út úr sinni stöðu þann 20. maí á þessu ári. „Þá verð ég sjötíu ára. Ég er búinn að vera að stefna að þessu í þrjú, fjögur ár.

Ég er ekki búinn að ákveða hvað ég ætla að gera. Það verður nýtt ævintýri. Tímamót í mínu lífi sem verða skemmtileg. Ég vonast til að binda mig ekki eins mikið og ég hef gert og njóta frelsis. Hafa meiri tíma til sköpunar,“ bætir hann við og vísar í upphaf samtalsins um það hvað lífið líði skjótt hjá.

Upp fyrir höfuð

Hugsar þú einhvern tímann um að þú hefðir átt að hætta fyrr?

„Ég er tilvistarsinni og alls ekki maður fortíðarinnar. Ég er ekki heldur mikið fyrir að plana langt fram í tímann. Ég er nefnilega á því að ég ráði svolítið miklu um mína lífshamingju sjálfur. Hún fari eftir því hvernig ég hugsa á hverjum tíma. Ég lít svo á yfirleitt að ég muni bjarga mér og taka skynsamlegar ákvarðanir.“

Dæmigerður dagur hjá Þórarni um þessar mundir einkennist af miklum önnum á Sjúkrahúsinu Vogi vegna manneklu. „Jú, dæmigerður dagur í dag er kannski ekki svo dæmigerður. Því það hefur verið mannekla. Við höfum svo fáa lækna og verðum að hafa hér lækna sem tala íslensku. Ég er mikið í rútínunni að láta hlutina ganga upp. Ég kem hingað í vinnu, geng stofugang á sjúkrahúsinu og er á vaktinni. Ég tek á móti sjö til tíu sjúklingum. Greini þá og geng frá málum. Fyrir utan að tala við aðra sjúklinga, halda fyrirlestra fyrir sjúklinga og starfsfólk. Ég er í raun upp fyrir höfuð í þessu starfi,“ segir hann.

Það hafa þó verið erfiðari tímar í rekstri Vogs. Þegar Þórarinn er beðinn um að rifja upp þá erfiðustu telur hann til innanhúsdeilur frá árinu 1989. „Það fannst mér erfitt, miklar innanhúsdeilur hér og ég skynjaði þá að ég var trekktur á taugum. Annars hef ég verið heilsuhraustur þótt það hafi gengið ýmislegt á,“ segir Þórarinn um þennan tíma en árið 1988 varð hann starfandi stjórnarformaður og var það til ársins 2011.

„Ég var líka yfirlæknir á sama tíma og á vöktum. Það hefur oft verið mikið að gera en það hefur allt verið þarft,“ segir hann.

Er hann fyrirmynd fyrir sína sjúklinga? Skiptir það máli að hann hafi reynslu af fíkninni? „Já, ég held það skipti máli. Ég finn það með árunum að fólk ber virðingu fyrir mér hvert sem ég kem. En að er ekkert endilega vinsamlegt við mig. Það fer ekkert endilega saman.“

Þú ert ekkert átakafælinn maður, eða hvað?

„Ég veit það ekki alveg. Ég hef stundum frekar forðast átök af því að ég var í forsvari fyrir þetta fyrirtæki. Því miður er það nú svo að maður getur ekki reiknað með að stjórnmálamenn og stjórnsýslumenn láti málefnin ráða. Þeir eru oft á persónulegum nótum og taka afstöðu á barnalegan hátt. Svo maður hefur þurft að gæta sín. En í eðli mínu þá er ég kominn af fólki sem vandist því að segja sína meiningu. Það er ríkt í mér.“

Bullað um áfengisfrumvarp

Nú er áfengisfrumvarpið komið fram enn á ný. Hvað finnst honum um það?

Þórarinn hristir höfuðið. „Æi, maður getur ekki annað en hlegið. Það sem aumingja stjórnmálamenn og fjölmiðlamenn tala um er þvílíkt rugl. Það gengur algjörlega fram af manni, þetta bull. Það er eins og fólk átti sig ekki á því að það er til sérfrótt fólk í félagsvísindum sem við hljótum að taka mark á sem segir okkur að það sé mjög óskynsamlegt að koma með þetta frumvarp fram. Það mun fara illa sérstaklega í þá sem eru komnir yfir miðjan aldur.

Þeir munu drekka enn meira og við höfum engin efni á því. Það er of kostnaðarsamt fyrir heilbrigðiskerfið. Við sjáum nú merki þess á Íslandi að fólk, sem er komið yfir miðjan aldur, drekkur meira. Ég hef sérstakar áhyggjur af konum sem drekka í meira mæli í dag eftir miðjan aldur og taka meira af geðlyfjum. Þetta er nýtt vandamál.“

Hvernig finnst þér að fyrirkomulagið eigi að vera?

„Á margan hátt höfum við hagað okkur skynsamlega gagnvart áfengi og fíkniefnum. Það væri eiginlega frekja að halda því fram að við ættum að gera betur. Við erum sveitamenn sem komum í bæinn um aldamótin átján-nítjánhundruð. Nærri helmingur karla sem kom í bæinn eða fór utan til Danmerkur fór í hundana vegna áfengisneyslu.

Við höfum komið upp meðferð sem dugar stórum hluta fólks. Við stöndum betur að vígi en flestar aðrar þjóðir hvað það varðar. Ef við tökum sérstaklega fyrir fjölda karlmanna á aldrinum 25-55 ára þá eru þeir mun færri sem þurfa á meðferð að halda í dag en áður.

En konunum fjölgar og svo er erfiður vandi yngra fólks sem varð einkum áberandi eftir 1995. Þetta er kynslóðin sem er fædd eftir 1970 og fór að reykja kannabis mjög reglulega. Svo kom aftur mikið vandamál upp hjá kynslóðinni sem er fædd á milli 80-90. Það er óviðunandi ástand á meðal ungs fólks,“ segir Þórarinn og telur samfélagsábyrgðina ríka þegar kemur að forvörnum.

Dómgreindin fer

Hann segir umræðu um fíknisjúkdóma og fíknilækningar oft á villigötum. Hér á Norðurlöndum aðhyllist margir þær skýringar að rætur fíknar séu félagslegar. „Fíkn er heilasjúkdómur sem hægt er að meðhöndla og ætti að meðhöndla með mannúðlegri umönnun, skipulegri meðferð,“ segir Þórarinn. „Svo margir misskilja þennan sjúkdóm. Telja hann afleiðingu áfalla, geðsjúkdóma eða líta á hann sem siðferðisbrest,“ segir Þórarinn.

„Það sem þarf er að greina og meðhöndla sjúkdóminn, tryggja að sjúklingar hafi aðgang að nauðsynlegri þjónustu. Við erum komin langt hér á landi, við skiljum að þetta er sjúkdómur í skilningi náttúruvísindanna. Maður byrjar að nota fíkniefni og þau breyta starfsemi heilans. Það verða grundvallarbreytingar á heilastarfsemi sem þarf að snúa við. Þetta finnst fólki erfitt að skilja. Að maður geti haft áhrif á heilann og maður geti orðið skrýtinn í hegðun og misst eigin dómgreind. Hjá áfengissjúkum manni er dómgreindin fyrir því að dómgreindin er farin líka farin,“ segir Þórarinn.

„Menn halda að geðsjúkdómar séu mjög tengdir. Það er ekkert endilega. En fólk með fíknisjúkdóm hefur breytt heilan sínum þannig að það koma óhjákvæmilega fram einkenni um kvíða og þunglyndi. Sem eru ekki endilega langvinnir geðsjúkdómar heldur geðræn einkenni um fíkn. Svo getur fólk að sjálfsögðu verið bæði með fíkni- og geðsjúkdóm.“

Stærsta unglingadeild landsins

Hér eru líka vistuð börn og það hefur verið umdeilt, er það ekki?

„Menn hafa haft ýmsar skoðanir á því. En það verður að líta svo á að þegar við byrjuðum hérna þá vildi enginn hafa þessi börn. Unglingaheimili ríkisins vildi ekki líta svo á að börn væru með fíknivanda. BUGL hefur heldur aldrei viljað taka á móti börnum sem eru með áfengis- og vímuefnavanda. Við höfum hins vegar tekið á móti öllum og þjónustum líka foreldra barna í fíknivanda. Við höfum tekið börn inn á þennan spítala en þá verður vandinn að vera orðinn mjög mikill. Svo hafa menn verið að deila á þetta en í sjálfu sér er enginn annar sem vill meðhöndla þessi börn.

Það starf sem hefur verið unnið hér hefur oft á tíðum verið það eina sem samfélagið hefur haft upp á að bjóða á þessu sviði og hefur í alla staði verið til fyrirmyndar. Við erum með stærstu unglingadeild landsins.

Hún var stofnuð árið 2000 og síðan þá höfum við þjónustað allt upp í fjögur prósent af árgöngunum hér fyrir tvítugt.

Geðdeildir landsins þjóna miklu færri,“ bendir hann á. Þórarinn hlaut barnamenningarverðlaun Velferðarsjóðs barna á síðasta ári fyrir meðferð á fíknisjúkdómum meðal unglinga og vinnu að forvörnum. Fimm milljóna verðlaunafé ákvað hann að myndi renna til rannsóknar á vegum SÁÁ á þeim árangri sem forvarnar- og meðferðarstarf meðal unglinga hefur borið hér á landi.

„Það vill svo til að ég er stoltastur af unglingadeildinni. Hún hefur enda verið starfrækt af miklum myndarbrag. Ég er til dæmis stoltur af því að 40% þeirra ungmenna sem hingað koma koma aldrei aftur. 60% koma kannski tvisvar, þrisvar og svo aldrei aftur. Svo eru örfá sem verða uppeldissynir okkar og dætur. En við komumst einhvern veginn í gegnum þetta og það er gleðiefni sem drífur okkur áfram.“

Rítalín í æð hættulegast

Langskaðlegustu fíkniefnin og þau sem breyta heilanum skjótast eru örvandi efni að sögn Þórarins. „Með örvandi efnum er ég fyrst og fremst að tala um amfetamín og rítalín tekið í gegnum æð. Þetta eru hættuleg vímuefni, sérstaklega rítalín, og hafa víðtæk alvarleg áhrif á heilastarfsemina. Breyta henni hvað mest á stystum tíma hvað varðar dómgreind, hömlur og stjórnun á tilfinningum og hegðun.“

En að því félagslega. Hvernig samfélag erum við og hefur samfélagsgerðin ekki áhrif á það hvort ungt fólk leiðist út í fíkniefni eða drykkju?

„Ungt fólk reynir fyrir sér nýja hluti. Þess vegna er það ekki endilega sjúkleikamerki þó að fólk sé að reyna fyrir sér með nýja hluti og um leið að prófa fíkniefni. Það er eðli mannsins, það er ekki vegna þess að við eigum bágt eða búum illa að fólki. Þetta er eðli okkar og grundvöllur framfara. Svona er vorið. Við erum með þennan stóra heila ofan á eðlishvöt og erum með væntingar. Þetta er hið mannlega. Svo kemur bara í ljós að sum okkar sem reyna þetta, ánetjast fljótt.

Samfélög aðlagast og breytast. Mörg vestræn samfélög hafa aðlagast áfengi og geta umgengist það. Sum samfélög eiga erfitt með að aðlagast skjótum og miklum breytingum, eins og á aðgengi að áfengi og vímuefnum,“ segir Þórarinn og segir íslenskt samfélag alls ekki tilbúið til að auka aðgengi að áfengi og vímuefnum.

Við þurfum að taka mark á þekkingu fólks á þessum hlutum. Mér finnst leitt að við gerum það ekki í meira mæli. Við þurfum líka að gæta okkar á því að búa ekki til samfélög fíkla í borginni. Þar sem fíklar geta verið í neyslu og framfleytt sér sem maður myndi ekki ekki geta gert til dæmis á Langanesi. Allir sem hafa reynslu í málaflokknum vita vel að það á ekki að safna fíklum saman í hópa. Það er hins vegar gert í Reykjavík og við höfum ekki viljað læra af öðrum hvað það varðar. Þetta er gert undir styrkri stjórn Reykjavíkurborgar,“ segir Þórarinn og á við gistiskýli og gáma í miðborginni.



Þarf að tryggja öryggi allra

Rótin, félag kvenna, var stofnað til umræðu um fíkn, áföll, ofbeldi og geðheilbrigði. Meðlimum er umhugað um að komið sé á betri sérstökum meðferðarúrræðum fyrir konur og árið 2013 þegar félagið var stofnað varð mikil umræða um að áhrifum áfalla á þróun fíknar væri hafnað í meðferð SÁÁ. Rótarkonur sögðu dapurlegt hvað forsvarsmenn SÁÁ tækju umfjöllun um meðferðarstefnu illa.

Urðu átök um þetta af hans hálfu? Hvaða skoðun hefur hann á sér­úrræðum fyrir konur? Er staðið nægilega vel að þessum málum?

„Ég átti ekki í neinum slag um þetta. Það voru aðrir í því. Þetta var hins vegar mikil fjölmiðla­umræða sem er eðlilegt um jafn mikilvægt efni. Hingað hafa komið um 8 þúsund konur í meðferð. Flestar af þeim hafa náð góðum árangri, hlutfallið er hátt en um 78-88 prósent hafa fengið góðan bata. Þegar konur fara að tala illa um meðferðina hér þá er það ekki mitt mál. Margt í þeirra máli innihélt fullyrðingar sem stóðust ekki. Hvergi er kynjaskipt heilbrigðisþjónusta, það var nú samt snemma sem við gerðum okkur grein fyrir sérstökum þörfum kvenna í áfengismeðferð.

Við kynntumst þeim þörfum fyrir tilstilli femínískra hugmynda frá Bandaríkjunum. Árið 1994 settum við upp sérstaka meðferð fyrir konur og höfum allar götur síðan þróað hana. Svo eru allir sammála um það að það þurfi að tryggja öryggi kvenna og karla í meðferð því að oft virða einstaklingar með fíkni­sjúkdóma ekki mörk. Það á við bæði um karla og konur,“ segir Þórarinn.

Hugræn atferlismeðferð öflug

Hann hefur mikla trú á gildi hugrænnar atferlismeðferðar í meðferð við fíkn.

„Hegðun og rökhugsun er gríðarlega flókin hjá fólki með fíknisjúkdóma. Því miður höfum við engin lyf sem eru nægilega góð fyrir geðmeðferð og engir raunhæfir meðferðarmöguleikar í fíkn. Framfarirnar eru í hugrænni atferlismeðferð sem hefur áhrif á heilastarfsemina og útlit heilans. Hugræn atferlismeðferð er í raun og veru ekkert annað en skipuleg aðferð til að skipta um lífsstíl. Við fluttum hana inn árið 1977 beint frá New York þar sem sálfræðingar settu þessar hugmyndir fram. Að maður geti haft áhrif á geðheilsu sína með því að breyta hegðun, viðhorfum og hugsunarhætti,“ segir Þórarinn og bendir á að þannig sé batinn af fíknisjúkdómum fólginn í einstaklingnum sjálfum og ábyrgð hans.

Þakklátur

Hann lifir sjálfur eftir þessum hugmyndum um sjálfsábyrgð og þegar hann er hættur, búinn að stimpla sig út í síðasta sinn, ætlar hann ekki að reyna að hafa áhrif á störf annarra á Vogi.

„Það er langt síðan ég lærði það að ég hef ekki áhrif á líf annars fólks. Ég stýri bara sjálfum mér. Auðvitað verð ég tilfinningalega tengdur mínu starfi eins og öllu öðru sem mér þykir vænt um.

Ég segi ekki börnunum mínum hvernig þau eiga að lifa lífi sínu og ég mun heldur ekki segja fólki hér hvernig það á að haga sínu starfi.“

Af hverju er hann stoltastur þegar hann lítur til baka? 

„Ég verð að segja að ég hef ekki mikið velt því fyrir mér en ég er ánægðastur með það að ég kom hingað í meðferð og hætti að nota áfengi. Það er það sem stendur upp úr. Ég er hins vegar frekar þakklátur en stoltur,“ segir Þórarinn.