Meginágreiningurinn varðar Írland og hvernig hægt er að halda Norður-Írlandi í breska ríkjasambandinu án þess að koma upp eftirliti á landamærunum við írska lýðveldið og endurvekja þannig ágreiningsefni sem var miðlægt í hryllingi átakanna á Norður-Írlandi undir lok síðust aldar.
Forystumenn lýðræðislega sambandsflokksins, DUP, voru fljótir í dag að lýsa því yfir að þeir styddu ekki samninginn eins og hann hefði verið kynntur fyrir þeim. Ástæðan er einföld. Tilvera flokksins byggir á þeirri afstöðu að Norður-Írland sé og verði um alla tíð hluti af Bretlandi. Samningurinn veikir böndin yfir Írlandshaf.
Að samræma hið ósamræmanlega
Samningurinn sem tilkynntur var í dag reynir að samræma það sem virðist ósamræmanlegt: að írska eyjan verði eitt viðskipta- og tollasvæði án þess að það hafi áhrif á lagalega stöðu Norður-Írlands sem hluta af Bretlandi. Uppskriftin er að lagabókstafurinn kveði á um eitt en raunveruleikinn annað.Evrópusambandið vill geta framfylgt á Írlandi kröfum sem sambandið gerir til landbúnaðarafurða, neytendaverndar, öryggisstaðla og alls þess sem kveðið er á um í ESB-gerðunum, sem Íslendingar þekkja svo vel eftir 25 ár innan evrópska efnahagssvæðisins. Það er ekki hægt ef landamærin gagnvart Bretlandi (sumsé, Norður-Írlandi) eru opin. Bretar vilja hins vegar geta gert viðskiptasamninga við önnur ríki, og alveg sérstaklega Bandaríkin, sem munu kveða á um annað reglugerðarumhverfi.
Svo dæmi sé tekið, þá þarf landamæri til að koma í veg fyrir að bandarískt nautakjöt, sem sumir kalla „sterakjöt“, flæði inn í Evrópusambandið í gegnum Norður-Írland. Aðgangur fyrir landbúnaðarafurðir verður mikilvægt atriði viðskiptasamnings sem breska stjórnin vonast til að gera í framtíðinni við Bandaríkjastjórn. Því verður hún að hafa frelsi til að hafa aðrar reglur í Bretlandi en gilda í Evrópusambandinu – og þá þarf hún að undanskilja Norður-Írland. Niðurstaðan, sem var samið um í dag, er að raunveruleg landamæragæsla fari fram í hafinu milli bresku eyjanna og hinnar írsku.
Þetta er hin illræmda baktrygging, sem May samdi um en þingið felldi. Hún er hér komin til baka í eilítið öðru formi.
Sambandssinnar ósannfærðir
Sú niðurstaða er hins vegar óásættanleg fyrir stjórnmálamenn á Norður-Írlandi og alveg sérstaklega fyrir sambandssinnana í DUP sem hafa varið stjórn Íhaldsflokksins vantrausti á breska þinginu í Westminster. Því er lykilatriði í samningunum að norður-írska þingið í Stormont greiði atkvæði á fjögurra ára fresti um að samþykkja eða hafna tollafyrirkomulaginu.Evrópusambandið hafði efasemdir um að veita stjórnmálamönnum á Norður-Írlandi þannig neitunarvald um lykilatriði brexit-samnings en lét þó til leiðast. En til að flækja málin enn frekar þá hefur þingið í Stormont ekki setið í næstum þrjú ár vegna ósamkomulags flokkanna á Norður-Írlandi. Í samningnum frá Brussel segir að sitji þingið í Stormont ekki þegar kemur að því að greiða atkvæði þá jafngildi það því að samþykkt hafi verið að samningurinn haldi velli óbreyttur.
Eitt lykilatriði friðarsamningsins á Norður-Írlandi frá 1998 er að aðilar hans geti hvorir um sig krafist þess að mál séu afgreidd samhljóða á norður-írska þinginu, það er með stuðningi allra deiluaðila á Norður-Írlandi. Þessi klásúla hefur verið notuð meðal annars til að koma í veg fyrir hjónabönd samkynhneigðra og aukið frelsi til fóstureyðinga. Það myndi gefa deiluaðilunum í Sinn Fein (sem vilja að Norður-Írland segi skilið við Bretlandi og sameinist Írlandi) og DUP neitunarvald um framhald baktryggingarinnar á fjögurra ára fresti.
En samningurinn sem náðist í Brussel tekur á þessu og í honum er ákvæði um að í þessari atkvæðagreiðslu ráði einfaldur meirihluti. Það þýðir að DUP, til dæmis, getur ekki einn síns liðs fellt baktrygginguna þegar hún kemur til atkvæðagreiðslu, fyrst á árinu 2024, ef meirihluti á þinginu vill halda henni gangandi í fjögur ár í viðbót. Það eykur líkurnar á að fyrirkomulag, þar sem Norður-Írland er viðskiptalega séð nær því að vera í ESB en hluti af Bretlandi, haldi áfram um ókomna framtíð. Þessu á DUP erfitt með að kyngja.
Laugardagur til lukku?
Markmið samningamanna í Brussel undanfarna daga og sérstaklega í gærkvöldi og í dag var að útbúa pakka sem dugar samningaaðilunum sjálfum, stjórnvöldum í Bretlandi og Evrópusambandinu – og sem Boris Johnson getur komið í gegnum breska þingið. Samningamenn hafa skipst á um að segjast annað hvort vera hóflega bjartsýnir eða verulega svartsýnir um endanlegan árangur. Yfirlýsing forystumanna DUP um að þessi samningur dugi þeim ekki dregur verulega úr bjartsýninni.Á laugardag verður sjaldgæfur aukafundur í breska þinginu, þar sem hægt verður að greiða atkvæði um samninginn sem náðist í dag. Alsendis óvíst er hvernig sá fundur fer. Þar er hver höndin upp á móti annarri og háværar kröfur um að gera þann fyrirvara við að samþykkja samkomulagið að það verði sett í þjóðaratkvæðagreiðslu. Það vill Boris Johnson forsætisráðherra ekki sjá.
Ljóst er að Johnson mun fram á laugardag leggja hart að forystumönnum DUP að styðja samninginn, vafalaust með tilboðum um rausnarlegan fjárhagslegan stuðning við Norður-Írland. Enn er þó engin leið að vita hvort sá stuðningur fæst – en þó er nokkuð víst að á laugardag kemur í ljós hvort Bretland fer úr Evrópusambandinu með skipulegum hætti eða hvort allt fer á hliðina einu sinni enn.
