Yfirmenn oftast gerendur í eineltismálum á vinnustað

Í lögum er einelti á vinnustað ólögleg hegðun og það sama á við um ofbeldi.  Einelti á vinnustöðum er þó staðreynd og mælist svipað hér á landi og erlendis.  Oftast er kvartað undan því að stjórnendur séu gerendur og við þær fullyrðingar styðja erlendar rannsóknir.

Inga Björg Hjaltadóttir framkvæmdastjóri og lögfræðingur hjá Attentus segir mikilvægt að fyrirtæki séu með forvarnir gegn einelti á vinnustöðum.  Hún segir einelti geta þróast og versnað með tímanum ef ekkert er að gert. Í alvarlegum tilfellum getur einelti breyst í ofbeldi.

Góð samskipti eru lykilatriði

Inga Björg segir samskipti á vinnustað einn af hornsteinum starfsánægju. 

„Mikill meirihluti verkefna okkar og tíma í vinnunni snýst um samskipti. Slæm samskipti draga úr starfsánægju og afköstum, auka líkur á fjarvistum, slökum gæðum og slysum og draga úr lífsgæðum. Það er því lykilatriði að byggja upp jákvætt starfsumhverfi með góðum samskiptum og taka á því þegar samskipti þróast í skaðlega átt.“

En getur þú nefnt dæmi um hvernig einelti á vinnustað lýsir sér?

„Rannsóknir gefa til kynna að einelti lýsi sér í fyrstu oft með þáttum eins og útilokun til dæmis í umræðum og með því að gert sé lítið úr einstaklingi, svo sem skoðunum og persónu einstaklings. Í kjölfarið getur einelti þróast ef ekkert er að gert og gerandi á þá til að fá fleiri til að styðja sig í þessari hegðun.  Til dæmis við að beita útilokun og lítillækkun, baktali og fleira. Þegar einelti er beitt eru samskipti skaðleg. Það er því brýnt að taka á því strax ef grunur er um að einelti geti verið til staðar á vinnustað.“

Einelti getur þróast í ofbeldi

Inga Björg segir að einelti þrífist best í óvissuástandi og þar sem hlutverk og stjórnun er ekki skilvirk.  Þannig jókst einelti eftir hrun en batnaði aftur þegar ástandið í atvinnulífinu batnaði. 

„Rannsóknir sýna líka að einelti á til að aukast í fyrirtækjum þegar óvissuástand skapast og líka þar sem starfsfólk hefur ekki skýr hlutverk og ef stjórnun er ekki skilvirk og góð, þannig að það er ýmislegt sem við getum hugað að í fyrirtækjamenningu okkar og stjórnun til að draga úr líkum á slæmum samskiptum og einelti.“

Er einelti algengara en fólk heldur?

„Rannsóknin Stofnun ársins sem Gallup framkvæmdi árið 2019 sýndi að um 8,5% starfsmanna stofnana ríkisins töldu sig þá örugglega eða líklega hafa orðið fyrir einelti í starfi á síðastliðnum 12 mánuðum, en rannsókn frá 2010 gaf til kynna að um 10% opinberra starfsmanna töldu sig þá hafa upplifað einelti í starfi á síðasta ári.

Kannanir hafa í gegnum árin sýnt ólíkar niðurstöður eftir starfsgreinum og einnig að einelti hafi aukist á tímum niðurskurðar í kjölfar bankahrunsins og lækkað að nýju þegar atvinnuástand batnaði.“ 

Stundum er talað um að einelti á vinnustöðum fari yfir ákveðin mörk og skilgreinist þá sem ofbeldi, getur þú útskýrt það nánar?

„Í lögum er bæði skilgreint einelti annars vegar og svo ofbeldi hins vegar sem sé ólögleg hegðun á vinnustað í garð samstarfsfólks.

Ofbeldi getur t.d. falist í alvarlegum svívirðingum og hótunum í samskiptum á vinnustaðnum. Slíkt getur gerst sem hluti af einelti eða þá getur ofbeldi átt sé stað án þess að um hafi verið að ræða stigmagnandi einelti á vinnustaðnum.

Með sama hætti er áreitni, bæði kynbundin og kynferðisleg algerlega óheimil á vinnustað skv. lögum, í samræmi við skilgreiningar á þeim hugtökum.“

Stjórnendur oftast gerendur

Hverjir eru helst gerendur í alvarlegum starfsmannamálum sem þessum?

„Algengast er að kvörtun um meint einelti beinist gegn stjórnanda og rannsóknir erlendis sýna oft að stjórnendur séu oftast gerendur í eineltismálum. Að sama skapi er mikilvægt að hafa í huga að stjórnendur hafa ríkar skyldur í sínum störfum að tryggja stjórnun og árangur í sínum starfseiningum. Ágreiningur um hagsmuni eða aðferðir við úrlausn verkefna telst ekki einelti og það vill stundum verða misbrestur á því að gerður sé greinamunur á slíkum aðstæðum og einelti.“

Nú ættu mál sem þessi að vera öðru fólki frekar sýnileg, ólíkt því sem oft á við til dæmis er varðar kynferðislega áreitni.  Hvernig fer einelti eða ofbeldi að því að þrífast innan fyrirtækja, jafnvel frammi fyrir augum allra?

„Einelti getur verið mjög dulið, t.d. þegar það felst í útilokun sem er mjög særandi hegðun. Hins vegar eru líkur á því að með tímanum þróist einelti ef það er ekki stöðvað og verði orðbundnara og sýnilegra.

Ein leið til að fylgjast með því hvort einelti er til staðar er að gera reglulega viðhorfskannanir á vinnustaðnum þar sem fylgst er með þróun starfsánægju, líðan og einelti.

Þá eiga vinnustaðir að vera með forvarnir gegn einelti og ber líka að grípa til aðgerða ef grunur kemur upp um einelti í samræmi við stefnu og viðbragsáætlun sem hefur verið kynnt fyrir starfsfólki.” 

Einelti þrífst þar sem hlutverkaskipan er óskýr

Er eitthvað sem einkennir vinnustaði þar sem einelti eða jafnvel ofbeldi eru líklegri til að þrífast en annars staðar?

„Það eru rannsóknir sem sýna það m.a. að óskýr hlutverkaskipting, slæm stjórnun og óvissa í starfsumhverfinu auka líkur á einelti á vinnustað. Það er því ýmislegt hægt að gera í stjórnun og upplýsingamiðlun á vinnustað og uppbyggingu árangursríkrar fyrirtækjamenningar sem er til þess fallið að minnka líkur á einelti.

Hverjar eru helst lausnir í starfsmannamálum þar sem einelti eða ofbeldi hefur verið vandamál?

„Það skiptir máli að vinna markvisst að uppbyggingu starfsumhverfisins þar sem lögð er áhersla á opin samskipti, samvinnu og góða stjórnun. Eins að fylgjast vel með þróun starfsánægju og að vinna stefnumiðað samkvæmt markvissri aðgerðaáætlun í mannauðsmálum.“