Lífið breyttist: Fékk ADHD greiningu 33 ára og faðir hans um sjötugt

Vilhjálmur telur mikilvægt að auka aðgengi fullorðinna að vönduðum greiningum. Það geti skipt sköpum og er auk þess mikilvægt fyrir atvinnulífið þannig að styrkleikar og mannauður hvers og eins einstaklings njóti sín sem best. Sjálfur fékk hann ADHD greiningu 33 ára en fram að því hafði hann fyrst og fremst talið sig glíma við þunglyndi.

Í Atvinnulífinu í dag og á morgun er fjallað um ADHD fullorðinna en eins er fólki bent á fræðslubækling samtakanna Atvinna og ADHD, en þar er að finna ýmsan fróðleik sem nýtist vel fullorðnum og fyrirtækjum um ADHD. Bæklinginn má nálgast hér.

Kannast þú við þessi einkenni? (hjá þér eða samstarfsfélaga)

Það sem talið er valda einkennum sem fylgja ADHD er vanvirkni í þeim framheilastöðvum sem hafa með einbeitingu, athygli og hömlur að gera. 

Þessi vanvirkni gerir það að verkum að höfuðeinkenni ADHD er ofvirkni, athyglisbrestur og hvatvísi.

Í grein eftir Grétar Sigurbergsson lækni segir að athyglisbresturinn sé oftast sá hluti sem er höfuðvandamál fullorðinna með ADHD.

Í umræddri grein segir:

„Hjá fullorðnum með ADHD er athyglisbrestur oftast höfuðvandamálið. Þetta einkenni hverfur síður en önnur með aldrinum. Um er að ræða einbeitingarskort, erfiðleika við að halda athyglinni vakandi nema stutta stund í einu við sama viðfangsefni, sérstaklega ef efnið er ekki áhugavert. Þá er tilhneiging til að fara stöðugt úr einu í annað, eiga í erfiðleikum með að byrja á viðfangsefni og ekki síður við að ljúka við það. Fólk kvartar um minnisleysi, það þurfi að skrifa allt á minnismiða, týni endurtekið hlutum eins og lyklum, farsímum, fötum o.s.frv. og eyði miklum tíma við að leita að hlutum.“

Talið er að í um helmingi tilfella glími fólk áfram við ADHD á fullorðinsárum. Það skýrist einfaldlega af því að heilaþroskinn okkar hægir á sér eftir 23 til 25 ára aldurinn og þar sem ADHD er röskun á líffræðilegum þroska heilans, er eðlilegt að einungis um helmingur einstaklinga með ADHD glími áfram við einkenni ADHD á fullorðinsárum.

Ekki eru til tölur á Íslandi um það hversu margir eru með ADHD. Vilhjálmur segir þó oft stuðst við gamlar rannsóknir í Evrópu sem gefa vísbendingar um að um 5-6% barna glími við ADHD en um 2-2,5% fullorðinna.

Að mati Vilhjálms eru þessar viðmiðanir úreltar. Mikil aukning hafi verið á þekkingu um ADHD síðan þessar rannsóknir voru gerðar, en sjálfur segist hann telja að um 15 til 18 þúsund fullorðna einstaklinga glími við ADHD.

Var alltaf að glíma við þunglyndi en ekki ADHD

Vilhjálmur hefur sjálfur reynslu af því að fá greiningu á fullorðinsárum, sem breytti öllu.

„Í kringum þrettán ára aldurinn vissi ég að ég ætti það til að vera þunglyndur,“ segir Vilhjálmur. Ekki aðeins gerði hann sér grein fyrir því strax þá, heldur þekkti hann þunglyndi einnig frá föður sínum Hjálmari Vilhjálmssyni fiskifræðingi.

Löngu síðar lærðist Vilhjálmi að föðuramma hans hefði glímt við mikið þunglyndi. Mun meira og verra en hann sjálfur eða faðir hans.

„Á þeim tíma vissi ég hreint ekki hver hin raunverulega orsök var.“

Og Vilhjálmur heldur áfram.

„Sjáðu til. Ég er klár, örugglega vel yfir meðaltali. En þarna á unglingsárum hafði ég áttað mig á að ég var gjarn á að klúðra einföldu hlutunum aftur og aftur,“ segir Vilhjálmur og nefnir dæmi:

Enn í dag heyri ég mömmu hlæja upphátt og kalla fram: Villi minn, varstu í eldhúsinu. Af hverju? spyr ég hissa. 

Jú, það eru hálf opnar skáphurðir alls staðar, svarar hún og þá átta ég mig á að þótt ég hefði getað svarið fyrir að ég hefði lokað skápunum, hafði ég víst bara gert það í huganum.“

Eflaust brosa margir í kambinn við þessa frásögn, hvort heldur sem er fullorðið fólk sem gerir sér grein fyrir því að það er með ADHD eða þekkir einhvern nákominn með ADHD.

Það skrýtna er þó þetta:

„Ég sem sagt klikka á svona afar einföldum hlutum. En á sama tíma leysi ég mjög svo flókin verkefni, jafnvel á máta sem aðrir sáu ekki fyrir.“

Þessi lýsing Vilhjálms rímar vel við þá lýsingu sem finna má um einstaklinga með ADHD í bæklingnum sem gefinn var út fyrir vinnustaði. Því þar má einnig finna upplýsingar um styrkleika sem fólk með ADHD hefur jafnvel umfram aðra:

„Einstaklingar með ADHD eru oft skapandi og frumlegir, hafa oft sérþekkingu, geta sökkt sér niður í verkefni (e. hyperfokus) og eiga auðvelt með að koma auga á smáatriði.“

Þá er það vel þekkt að fólk með ADHD hefur oft mikla getu til að afkasta miklu undir pressu.

Nýtt líf með greiningu 33 ára og um sjötugt

Þegar Vilhjálmur var orðinn 33 ára var staðan hans svona:

Orkuboltinn ég var kominn út í horn. Sex ára sambúð var farin í hundana. Ég fór á hausinn með leiksýningu og var komin í enn eina vinnuna. Ég var líka í ársnámi hjá EHÍ, var í skilnaðinum að hjálpa fyrrverandi konunni minni til að kaupa mig út úr íbúð þannig að ég gæti keypt nýja íbúð og var að díla vel við allar þessar flækjur.“ 

En einu gleymdi hann þó: Sjálfum sér.

Fór svo að heimilislæknir Vilhjálms „gafst upp“ á að reyna enn eitt þunglyndislyfið og sendi hann áfram til geðlæknis.

Þetta var í janúar árið 2000.

Og viti menn: Eftir að hafa skammað sjálfan sig út í eitt frá unglingsaldri og verið í niðurrifi og neikvæðum hugsunum um sjálfan sig allt sitt fullorðinslíf, fékk Vilhjálmur loksins réttu greininguna.

Mitt þunglyndi var fyrst og fremst afleiðing af ógreindu og um leið vanmeðhöndluðu ADHD. Þess vegna hjálpaði lítið að taka einhver þunglyndislyf þegar orsök þunglyndis var af allt öðrum toga.“

Vilhjálmur segir lífið hreinlega hafa breyst til batnaðar eftir þetta. Enn er hann í sömu vinnu og þá var og í einu og öllu, á hann mun auðveldara með líf og starf.

Í hans huga snúast greiningar fyrst og fremst um að fólk fái rétta meðhöndlun þannig að lífsgæðin þeirra aukist og hver og einn fái að njóta sín.

Þá segir hann sögu föður síns afar svipaða en faðir hans, Hjálmar Vilhjálmsson, fékk ADHD greiningu þegar hann var um sjötugt.

Fyrir síðustu fimm æviárin hans, skipti þessi greining sköpum.

„Pabbi var mikils metinn fiskifræðingur og þúsundþjalasmiður. Eftir á að hyggja sýndi hann greinileg merki um ADHD þó það hafi lítið háð honum við vinnu. En með ADHD greiningu og lyfjameðferð tókst að draga mikið úr öðrum lyfjum sem hann var tók vegna hryggverkja. Kannski vegna þess að hann fór að hlusta á skrokkinn frekar en að keyra sig í kaf,“ segir Vilhjálmur og bætir við: 

„Næstu fimm árin birti hann fjölda vísindagreina, einn eða með öðrum og átti eina stóra í ritrýningarferli þegar hann féll frá 75 ára gamall.“

Til mikils að vinna fyrir atvinnulífið

Aðspurður um góð ráð fyrir vinnustaði, nefnir Vilhjálmur að fræðsla um ADHD sé alltaf góð og eins geti stjórnendur stuðst við einföld og ódýr ráð.

Til dæmis að vera alltaf með starfslýsingu skýra og aðgengilega eða að brjóta niður verkefni í smærri einingar.

Þá segir Vilhjálmur líka fínt fyrir fólk með ADHD eða aðra sem eiga vinnufélaga með ADHD að nota húmorinn.

„Stundum er bara hollt og gott að gera grín að allri vitleysunni og hlæja dátt. Hjá okkur sem erum með ADHD er oft stutt í húmorinn enda fátt betra en að viðurkenna eigin mistök með bros á vör og láta svo vaða aftur í verkið.“

Vilhjálmur fagnar því að sífellt fleiri vinnustaðir leggi áherslu á andlega vellíðan starfsfólks, enda mikilvægt að byggja upp mannauðinn. 

Þar skipti miklu máli að auka á aðgengi fullorðins fólks í greiningar, enda skarist oft ADHD við ýmislegt annað:

Það þarf að hafa í huga að oft er skörun á ADHD einkennum við aðra möguleika eins og þunglyndi, kvíðaröskun, einhverfuróf, geðhvörf og fleira. Þá þarf líka að skoða hvort til dæmis kvíði og þunglyndi séu afleiðing af ógreindu eða ómeðhöndluðu ADHD eða hvort kvíðinn eða þunglyndið sé til staðar á eigin forsendum.“

Í dag segir Vilhjálmur aðgengi fullorðinna að ADHD greiningum of erfiða og kostnaðarsama. 

Stytta þurfi biðlista og tryggja fólki kostnaðarþátttöku við sálfræðiþjónustu.

Ef marka má yfirlýsingar stjórnmálamanna fyrir síðustu alþingiskosningar, ættu þessi mál að batna á næstu misserum.

Aðalmálið er að fyrir samfélagið sem heild, getur vönduð greining verið lykillinn að breyttri framtíð fyrir svo marga einstaklinga.

„Það er síðan allur gangur á því hvort viðkomandi kýs lyfjameðferð og/eða aðra möguleika. Bara að skilja, fræðast og setja upp rétt gleraugu er stærsta skrefið.“