Skoðun

Kolklikkuðkunta: Orðræðu- og atferlisgreining andfélagslegrar hegðunar á samskiptamiðlum

Hrafnhildur Sigmarsdóttir skrifar

Um daginn rakst ég fyrir tilviljun á ummæli í athugasemdarkerfi fréttavefmiðla við fræðslugrein sem ég skrifaði fyrir Kjarnann í desember síðastliðnum. Sú grein hét Stafrænir flassarar: siðferðisskortur og siðleysi í samskiptum. Greinin fékk fína dreifingu og yfir höfuð jákvæð viðbrögð. Ummælin sem ég rakst á nýlega voru hinsvegar á öndverðu meiði. Maður að nafni Einar fann sig knúinn til að skrifa „Kolklikkuðkunta” við grein mína og lét ælukall fylgja. Viðurnefninu og ælukallinum fylgdi enginn frekari rökstuðningur. Ég fór í kjölfarið að velta fyrir mér mönnum eins og Einari, og orsök og uppruna hegðunar þeirra.

Samstarfsfélagar mínir á Stígamótum tóku undir hlátur minn þegar ég sagði þeim frá yfirlýsingu og ælukalli Einars, enda flestu vön frá þeim sem að sér finnst vegið með valdeflingu þeirra sem brotið hefur verið á. Móðir minni var hinsvegar ekki skemmt yfir andfélagslegri yfirlýsingu Einars, enda held ég að fæstar mæður bregðist vinsamlega við þegar gamlir kallar sýna börnum þeirra ógnandi hegðun, hvort sem það er í ræðu eða riti.

Orðræðugreining andfélagslegra ummæla á samskiptamiðlum er áhugaverð

Með orðræðu er átt við umræður eða samræður og vísar til máleiningar sem er stærri en ein setning. Fræðigreinin orðræðugreining (e. discourse analysis) er sameiginlegt heiti fyrir margvíslegar aðferðir til þess að rannsaka og greina texta, textabúta eða brot út samtölum. Orðið „Kolklikkuðkunta” er vissulega hvorki samræða né umræða eða partur af texta, en ég kemst ekki hjá því að álykta að orðið sé partur af stærra samhengi sem dylst inn í andfélagslegum viðhorfum þeirra sem eigna sér allt vald óháð þekkingu. Það er viðhorfum þeirra sem eru staðreyndafælnir, þola illa valdeflingu kvenna og virðast vera á móti áframhaldandi siðferðisþroska mannsandans.

Geðþóttaskoðanir eru ekki burðugur grunnur til þekkingarmótunar. Fræðasamfélagið leggur áherslu á sannreynda, margreynda og gagnreynda þekkingu. Einar virðist hinsvegar með ummælum sínum vera ósammála þeirri leið til þekkingaröflunar. Samfélagsrýni, femínísk hugmyndafræði, siðfræði og orðræðugreining virðist vera óvættur í augum manna eins og Einars og veldur það mér töluverðu hugarangri. Fáfræðin dansar og dillar sér á meðan kolklikkuðkunta reynir að róa móður sína og sannfæra hana um að málstaðurinn sé óttanum öruggari. Það var erfið röksemdarfærsla að færa í heimi sem enn álítur m.a. stríðsátök og meðfylgjandi mannfall sem ásættanlega leið til að útkljá skoðanaskipti.

Atferlisgreining er hagnýt aðferð til að auka skilning á hömlulausri hegðun

Atferlisgreining (e. Behavior analysis) er vísindagrein sem fæst við rannsóknir og hagnýtingu á lögmálum hegðunar. Meginmarkmið vísindagreinarinnar er að öðlast skilning á því hvernig megi spá fyrir og hafa áhrif á hegðun einstaklinga og lífvera. Rannsóknir á hegðun hafa sýnt að hún er að stórum hluta lærð og að henni er viðhaldið af umhverfi okkar, ekki síst félagslegu umhverfi. Samskiptamiðlar í rafheimum eru dæmi um félagslegt umhverfi sem hefur völd til að venjuvæða og viðhalda hegðun óháð gagnsemi.

Í hagnýtri atferlisgreiningu (e. applied behavior analysis) er sjónum beint að því að bera kennsl á lausnir sem eru líklegar til að bera árangur. Hagnýt atferlisgreining leggur auk þess áherslu á notkun vísindalegra aðferða til að leysa samfélagsleg vandamál af ýmsu tagi. Venjuvæðing og viðbragðsleysi samfélagsins við fjandsamlegum ummælum á netinu í garð kvenna, brotaþola ofbeldis og jaðarsettra hópa er án efa orðið samfélagslegt vandamál. Samkenndarsnauð ummæli um þolendur kynferðisafbrota, ógeðfelld ummæli manna um þolendur vændis, hávær gerendameðvirkni, lokaðir INCEL hópar, andfemínísk orðræða hjá ráðamönnum þjóðarinnar, óhugnanlegur fjöldi fylgjandahóps manna á borð við Andrew Tate, og svo ummæli á borð við „Kolklikkuðkunta” staðfesta bæði tilvist og alvarleika vandamálsins. Þeir sem upplifa sig fæðast í rétti einvörðu sökum kyns öðlast svo oft gagnrýnislausan vettvang í gegnum rafheima og viðra þar skaðlegar skoðanir sínar sem byggja einungis á gagnlausum geðþótta og aumkunarverðu þekkingarleysi. Það er hættulegt þróun og þroska mannsins. Konum er í kjölfarið kennt að venjuvæða og innleiða skaðlegar hugsanaskekkjur þar sem þeim er kennt að túlka ruddaskap, eineltistilburði og aðra andfélagslega hegðun sem jákvæða athygli. „Hann er bara skotinn í þér” segir samfélagið og litla stúlkan fær röng skilaboð með skaðlegum afleiðingum sem getur haft neikvæð áhrif á samskiptafærni og -tækni fullorðinsáranna. Þetta er alvarleg hugsanaskekkja sem við erum enn að reyna að losna við úr hugrænum ferlum hversdagslífsins. Það gengur brösuglega fyrir sakir orðræðunnar sem þrífst í rafheimum. Ástæður þess eru án efa andfélagslegar og vegna venjuvæðingar og sinnuleysis. Hagnýt atferlisgreining er hér tilvalið tæki til að rýna betur í lögmál hegðunar og af hverju tiltekin hegðun heldur velli.

Fjandsamleg ummæli eru í eðli sínu andfélagsleg

Andfélagsleg hegðun (e. Antisocial behavior/ Sociopatic behavior) vísar til hegðunar sem einkennist af viðvarandi tillitsleysi og hunsar réttindi og tilfinningar annarra. Hávær og grimmdarleg meðhöndlun á öðru fólki og yfirgnæfandi tilvistarréttur hljómar hátt. Sterk andfélagsleg einkenni eru m.a:

  • Vanvirðing og skeytingarleysi fyrir samfélagsreglum
  • Ákafi, tortryggni og virðingarleysi gagnvart öðru fólki
  • Yfirgengilegur hroki
  • Ofmat á eigið ágæti, tilfinning um vitsmunalega yfirburði og óhófleg skoðanagleði
  • Hvatvísi og skipulagsleysi
  • Ógnandi hegðun og óheiðarleiki
  • Fjandsemi í garð annarra og óhóflegur pirringur
  • Léleg tilfinninga- og hvatastjórn
  • Yfirgangur og ofbeldisfull hegðun
  • Skortur á samkennd
  • Óþarfa áhættutaka og tillitsleysi varðandi öryggi annarra
  • Ábyrgðarleysi gagnvart áhrifum og afleiðingum gjörða sinna

Öll getum við verið sek um ömurlega hegðun gagnvart öðrum og oft er hún einungis tímabundið viðnám gagnvart aðstæðubundnu getuleysi. Þegar við hinsvegar uppfyllum ákveðinn fjölda skilgreindra einkenna og höldum þeim stöðugum yfir ákveðinn tíma getum við farið að tala um persónuleikaröskun sem ráðandi þátt í persónuleika einstaklinga. Rann­sóknir hafa sýnt að ein­stak­lingar með persónuleikaröskun eiga erf­ið­ara með að bregð­ast við breyt­ingum og almennum kröfum dag­legs lífs og að þeir eiga erf­ið­ara með að mynda og við­halda nánum sam­bönd­um. Hegðun þess­ara ein­stak­linga getur verið ósveigj­an­leg, mjög öfga­kennd og óstöðug, og valdið miklum erf­ið­leikum í sam­skipt­um. Andfélagsleg persónuleikaröskun er ein slíkra raskana og byggir á ráðandi þáttum m.a. ofantalinna einkenna. Lítið þýðir að höfða til mannkosta þessara einstaklinga þar sem þeir eru bæði byggðir á brothættum grunni og ekki megnugir til stórafreka á vettvangi iðrunar og eftirsjár.

Skortur á mannkostum hefur áhrif á hegðun

Ekki á öll fráviks- og fjandsamleg hegðun rætur sínar í geðrænum vanda. Langt því frá. Það er fásinna út frá fræðum og rannsóknum að halda því fram að geðrænn vandi og andfélagsleg hegðun séu taktfastir og skilyrðislausir ferðafélagar. Ljótleiki í hegðun er ekki sammerktur lasleika. Það er móðgun og siðlaus samskiptatækni gagnvart þeim sem þjást af flóknum og alvarlegum geðsjúkdómum. Sem samfélag verðum við að passa að sjúkdómsvæða ekki skíthælahátt og þess heldur að venjuvæða umræðuna um mannkostaskort þegar kemur að fjandsamlegri hegðun á opinberum vettvangi.

Sterk sið­ferð­is­leg sjálfs­vit­und á að vera sífellt og virkt ferli sem krefur ein­staklinga um end­ur­tekna gagn­rýna hugsun og per­sónu­lega ábyrgð. Þegar kemur að fráviks- eða andfélagslegri hegðun nútímans er okkur tamt að útskýra stöðu hegðunar út frá sögulegu samhengi hverju sinni eða fela okkur bak við menningarlegt afstæði. Faðir minn heitinn fæddist í torfbæ. Hann var samt ekki fífl. Gott fólk hefur lifað frá örófi alda en það hafa fíflin sjálfsagt líka.

Mann­kostir eru eig­in­leikar sem fólk telur gjarnan að það búi sjálf­krafa yfir og þurfi ekki að leggja neina rækt við. Sann­leik­ur­inn gæti ekki verið fjarri lagi. Mann­kostir eru eig­in­leikar sem prýða eft­ir­sókn­ar­verða mann­eskju. Sterk til­finn­inga­vit­und og hvatastjórn eru und­ir­stöður mann­kosta og for­sendur vel­ferð­ar, ham­ingju og heil­brigðra sam­skipta allra ein­stak­linga í bæði lífi og starfi. Krist­ján Krist­jáns­son, pró­fessor í heim­speki, er aðstoð­ar­for­stjóri Jubilee stofn­un­ar­innar í Bret­landi og er þar einn helsti drif­kraftur rann­sókna á sviði sið­ferð­is­upp­eldis og mann­kosta­mennt­un­ar. Krist­ján leggur áherslu á mik­il­vægi mann­kosta­mennt­unar í æsku þar sem áhersla er lögð á þraut­seigju, sjálf­saga og þol­gæði, og enn fremur sið­ferð­is­legar dyggðir á borð við: Góð­vild, rétt­læt­is­kennd, hlut­tekn­ingu, umhyggju, þakklæti og mik­il­vægi til­finn­inga­legra og sið­ferð­is­legra inn­lita í eigin vit­und. Ummælin „Kolklikkuðkunta” gefa til kynna að Einar hafi ekki gefið því innliti neinn sérstakan gaum.

Rafheimar og raunheimar. Ríkja sömu hegðunarreglur á báðum vettvöngum?

Hefði Einar mætt heim til mín og öskrað á mig Kolklikkuðkunta!!” og ælt í kjölfarið hefðu viðbrögð mín verið augljós, auðtekin og með skilningi flestra. Annaðhvort hefði ég hringt á lögreglu eða borgarlækni. Ylti það m.a. á raddstyrk og líkamstjáningu Einars. Þetta skeytingar- og háttvísisleysi í samskiptum í rafheimum, þar sem allt er látið flakka óháð afleiðingum, virðist hinsvegar vera félagslega samþykkt hegðun. Á þannig vettvangi fær andfélagsleg hegðun að blómstra.

Af hverju við gefum okkur svona endurtekinn afslátt af hegðun á vettvangi sem okkur er ekki lengur framandi skil ég ekki. Samskiptamiðlar hafa nú verið partur af daglegri neyslu okkar í áratugi. Það er ekki hægt að skýla sér að bak við eitthvað samskiptaregluleysi á netinu. Það er rökleysa þar sem til eru góðar og gildar reglur sem við erum þaulvön að beita alla daga í beinum samskiptum. Vettvangurinn ætti ekki að breyta hegðun okkar eða framkomu í garð annarra en hann gerir það samt því við krefjumst ekki eins mikils af okkur né öðrum í samskiptum á netinu. Það er sorgleg staðreynd og hugsanlega til vísbendingar um staðnaðan þroska í ákveðinni færni. Staðnaður siðferðisþroski venjuvæðir markalausa hegðun og við upplifum óþægindi þegar kona stendur keik og setur mörk. Þessi grein endurspeglar mín mörk. Það er ekki lengur afleiðingalaust að haga sér eins og rætið karlrembufífl á opinberum vettvangi, Einar.

Höfundur er ráðgjafi hjá Stígamótum og augljóslega kolklikkuðkunta.




Skoðun

Sjá meira


×