Listin að lifa ekki tilbúnu lífi annarra Elfa Ýr Gylfadóttir skrifar 8. júní 2023 07:30 „Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Elfa Ýr Gylfadóttir Fjölmiðlar Mest lesið Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson Skoðun Skoðun Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson skrifar Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson skrifar Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld, virðið frumbyggjaréttinn í íslensku samfélagi Sæmundur Einarsson skrifar Skoðun Handleiðsla og vellíðan í starfi Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Eldgos og innviðir: Tryggjum öryggi Suðurnesja Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Er aukin einkavæðing lausnin? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Samfélag á krossgötum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Hvað er vandamálið? Alexandra Briem skrifar Skoðun Au pair fyrirkomulagið – barn síns tíma? Hlöðver Skúli Hákonarson skrifar Skoðun Fontur – hiti þrjú stig Stefán Steingrímur Bergsson skrifar Skoðun Bankinn gefur, bankinn tekur Breki Karlsson skrifar Skoðun Hægt og hljótt Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar Skoðun Gervigóðmennska fyrir almannafé Kári Allansson skrifar Sjá meira
„Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur.
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Skoðun Kennaraverkfall – sparka í dekkin eða setja meira bensín á bílinn? Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun