Skoðun

Dóma­for­dæmi: Rétt­læti hins sterka

Jörgen Ingimar Hansson skrifar

Mér var kennt það í barnaskóla að dómar Hæstaréttar ættu að vera fordæmisgef­andi fyrir dómskerfið í heild. Samt sem áður leyfir Hæstiréttur sér að samþykkja og skila frá sér dómum þar sem einkum önnur hlið málsins er útskýrð, það er hlið þess sem dæmt er í vil, en því sleppt jafnvel alveg að minnast á hina hlið málsins. Þetta var útskýrt í grein minni sem birt var 1. september síðast liðinn. Ég á erfitt með að skilja að dómur, sem ekki er útskýrður frá báðum hliðum, geti verið for­dæmis­­gef­andi. Að minnsta kosti vantar þar eitthvað verulega upp á.

Fyrst og fremst er það í héraði sem dómar eru útskýrðir. Séu í dómsforsendum báðar hliðar málsins ekki útskýrðar finnst mér að Hæstiréttur, og nú einnig Lands­rétt­ur, eigi að vera skyldugur til að senda málið til baka til undirréttar, jafnvel til endurupptöku.

Rekjanleiki dóma hlýtur að vera sjálf grunnstoð réttarkerfisins. Hvernig unnt sé að finna dóma um það mál sem er sambærilegast því sem um ræðir og hvers vegna dómur­inn í því var kveðinn upp nákvæmlega eins og gert var en ekki einhvern veginn öðru vísi. Mikilvægast er að fyrir hendi sé sem best aðgengi að dómum ásamt auð­veldustu og nákvæmustu flokkun þeirra sem völ er á. Samræmi í dóms­kerfinu er vart hugs­an­legt án þess.

Krafa almennings hlýtur að vera sú að unnt sé að rekja dóma eftir nákvæmum skilgreiningum þannig að öruggt sé að samræmi sé í dómum, sama hver eða hverjir eigi í hlut. Þetta þarf einnig að gera til þess að lögmenn geti upplýst viðskiptavini sína með nokkrum sanni hvernig ákveðið dómsmál muni fara sem lítur svona og svona út.

Þetta nægir að vísu ekki. Dómskerfið þarf einnig að þróast í takt við þjóðfélags­breyt­ingarnar og tæknina á hverjum tíma og sívaxandi hraða breyt­inga í þjóðfél­ag­inu.

Tækni er að þróast með sívaxandi hraða. Vísindamenn fullyrða að það sé hrein­lega náttúrulögmál að hraði breytinga muni sífellt herða á sér samkvæmt veldis­kúrvu. Í því sam­bandi verður að benda á að Alþingi og dómstólar eru fornt fyrir­bæri sem verð­ur að þróa í takt við tímann.

Hugsanlegt er að um 2040–2050 verði álíka miklar breytingar á mánuði og nú verða á einu ári. Athuga þarf að það er allt þjóðfélagið, ekki bara tæknin, sem er að breytast svona ört. Sem dæmi má nefna alls konar fjarvinnu sem nú ryður sér ört til rúms.

Það verður að vera til aðili innan dómskerfisins sem fylgist grannt með þróun­inni og tekur við og miðlar ábendingum varðandi hana. Hlutverk hans yrði að koma á framfæri breytingum um gildi ákveðinna sönnun­ar­gagna og dómsmeðferða sem síðan þarf að fá víðtækt samþykki innan dómara­stéttarinnar. Þetta yrði gert opin­bert þannig að það geti nýst öllum sem að dóms­málum koma og þyrfti að koma inn í dómaskýringar sem viðbótarupplýsingar. Vænt­anlega verður að setja lög um þessa starf­semi og hafa þarf hugfast að þörf verður á hraðari ákvarð­anatök­um eftir því sem árin líða.

Þegar ný lög verða sett um meðferð einkamála, sem verður að gera sem allra fyrst, þarf að láta þau miðast við fyrirsjáanlegar tæknibreytingar næstu 10–15 árin. Þá munu þau hugsanlega ná að endast sæmilega þann tíma. Forðast þarf eins og heitan eldinn að svipað gerist og þegar Alþingi samþykkti lög um meðferð einka­mála árið 1991sem áttu við þjóðfélagið 20 árum áður, það er árið 1970 eða jafnvel miklu fyrr.

Í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi er að finna fyllri lýsingu á þessum málum.

Þá má spyrja hvort það geti gengið mikið lengur að vera með dómskerfi sem miðast við þjóðfélagið frá því fyrir og jafnvel löngu fyrir 1970. Svarið hlýtur að vera nei, að þetta megi ekki og geti ekki haldið svona áfram.

Höfundur er rekstrarverkfræðingur.




Skoðun

Sjá meira


×