Söguþráðurinn raknar Gunnar Pálsson skrifar 27. mars 2025 09:02 Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Stöðvum glæpagengi á Íslandi Hjalti Vigfússon Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason Skoðun Halldór 19.04.2025 Halldór Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt Skoðun Ekki lofa einhverju sem þú ætlar ekki að standa við Ágústa Árnadóttir Skoðun Þegar mannshjörtun mætast Jóna Hrönn Bolladóttir,Bjarni Karlsson Skoðun Síbreytileiki sóttvarnaraðgerða Gunnar Ingi Björnsson Skoðun Í skjóli hinna hugrökku Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hvernig tryggjum við samkeppnishæfni þjóðar? Jón Skafti Gestsson skrifar Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Flottu kjötauglýsingarnar í blöðunum... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Grafarvogsgremjan Þorlákur Axel Jónsson skrifar Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Fjármögnuðu stríðsvél Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugleiðingar á páskum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Gremjan í Grafarvogi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar Skoðun Móttaka skemmtiferðaskipa - hlustað á íbúa Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar Skoðun Þegar mannshjörtun mætast Jóna Hrönn Bolladóttir,Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Kristján á Sprengisandi lendir í ágjöf Björn Ólafsson skrifar Skoðun Unglingar eiga skilið heildstætt mat frá framhaldsskólum Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Stöðvum glæpagengi á Íslandi Hjalti Vigfússon skrifar Skoðun Jafnlaunavottun - „Hverjir græða á jafnlaunavottun“ Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Gervigreind í skólum: Tækifæri sem fáir eru að ræða? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig húsnæðismarkað vill Viðskiptaráð? skrifar Skoðun Enginn matur og næring án sérfræðiþekkingar Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun Öll endurhæfing er í eðli sínu starfsendurhæfing Sveindís Anna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun „Bíddu, varst þú ekki að biðja um þessa greiðslu?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Rétta leiðin til endurreisnar menntakerfisins? Birgir Finnsson skrifar Skoðun Tvær dætur á Gaza - páskahugvekja Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ef það líkist þjóðarmorði – þá er það þjóðarmorð! Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Vinnustaðir fatlaðs fólks Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Þjónustustefna sveitarfélaga: Formsatriði eða mikilvægt stjórntæki? Jón Hrói Finnsson skrifar Skoðun Blóð, sviti og tár Jökull Jörgensen skrifar Skoðun Ertu knúin/n fram af verðugleika eða óverðugleika? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB.
Skoðun Í minningu Frans páfa - sem tók sér nafn verndardýrlings dýra og náttúru Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Er ég að svindla? – Um sambýli manns og gervigreindar í sköpun og þekkingu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Samlokan á borðinu: Hugleiðingar á föstudeginn langaum sjónvarpsþættina Adolescence Skúli Ólafsson skrifar
Skoðun Námsfærni nemenda í íslenskum skólum: Eigum við að lækka rána? Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Snorri byggir skoðun á skólakerfinu á reynslusögum annarra en Guðrún vitnar í ritrýndar heimildir Davíð Routley skrifar
Skoðun Horft til einkunna og annarra þátta við innritun í framhaldsskóla Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Enginn matur og næring án sérfræðiþekkingar Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
Skoðun Þjónustustefna sveitarfélaga: Formsatriði eða mikilvægt stjórntæki? Jón Hrói Finnsson skrifar