Erum enn þá síðnýlenduþjóð

Guðmundur Andri er nýlentur eftir að hafa verið viðstaddur verðlaunaveitingar Norðurlandaráðs í Ósló þar sem bók hans Valeyrarvalsinn var meðal tilnefndra. Hann lætur vel af dvölinni og gestrisni Norðmanna. „Maður var þarna í dýrðlegum fagnaði frá morgni til kvölds,“ segir hann. En nú er alvara lífsins tekin við á ný og fyrir liggur að fylgja nýju skáldsögunni Sæmd úr hlaði. Þar segir af átökum í Lærða skólanum í Reykjavík í lok árs 1882 þar sem Benedikt Gröndal og Björn M. Ólsen takast á. Hvernig kom það söguefni til hans?



Íslenskt Dreyfus-mál

„Ég kynntist Gröndal sem krakki þegar mamma setti mig í að lesa Heljarslóðarorustu. Mér fannst hún voða skemmtileg og hún höfðaði mikið til mín. Á unglingsárunum marglas ég síðan þykkar bækur eftir Þorstein Thorarensen sem fjalla um stjórnmálin og lífið í Reykjavík á árunum fyrir aldamótin 1900. Í einni af þeim bókum er frásögn af því þegar ungum pilti verður það á að stela bók af félaga sínum í Lærða skólanum, eftirmálum þess glæps og hvernig Gröndal hefur afskipti af því máli. Mér hefur alltaf fundist þetta vera svona svolítið íslenskt Dreyfus-mál. Frekar ómerkilegt mál og frekar lítilsigldur glæpur og allt svona dálítið smátt í sniðum en samt sér maður það stóra í því líka.“



Gröndal og Ólsen

Slagur þeirra Gröndals og Ólsens virðist líka hafa snúist um allt annað en þennan bókastuld. „Já, já, já, þetta er náttúrulega saga sem snýst um vald, valdbeitingu og baráttu um völd yfir veraldlegum hlutum en kannski fyrst og fremst völd yfir andlegu lífi.“



Og þeir félagar tákna hvor sinn pólinn í þeirri baráttu? „Já, þeir voru báðir íslenskufræðingar og Gröndal auðvitað fjölfræðingur, skáld og listamaður þótt hann nyti ekkert sérstakrar virðingar. Björn aftur á móti varð faðir íslenska skólans í hinum íslensku fræðum.“



Þú gerir Björn að óttalegum rusta í þessari sögu. Var hann það? „Jaaá, hann notar vald sitt á þennan hátt, vill vera með nefið ofan í öllu. Ég er ekkert mikið að ýkja hans karaktereinkenni í sögunni, fylgi þar heimildum. Hins vegar breyti ég algjörlega persónu stráksins sem stal bókinni og hnika þessum atburðum dálítið til. Þetta er ekki sagnfræðilegt rit og það eru örugglega alls konar tímaskekkjur í þessu, þannig að fræðingarnir fá þarna nóg að pikka í ef þeir vilja.“



Endurvinnsla á veruleikanum

Finnst þér þessi saga að einhverju leyti spegla það sem er að gerast í samtímanum? „Allar sögur gera það að einhverju leyti. Þessi Gröndal sem ég er að lýsa hefur farið í gegnum mig – hausinn á mér er nokkurs konar endurvinnsla á veruleikanum – og er ekki sá Gröndal sem var til í raunveruleikunum og annað fólk hefur fyrir sér. Það sama gildir um Björn M. Ólsen og auðvitað þá atburði sem ég er að lýsa þannig að allt það sem ég upplifi og sé í kringum mig í þjóðfélaginu í dag litar lýsingar mínar á þeim atburðum þó að þeir hafi átt sér stað árið 1882. Inn í þetta kemur líka að ég er að lýsa ófrjálsu fólki, þetta eru allt nýlendubúar. Við viljum stundum gleyma því að við vorum undir Dönum í margar aldir. Mér finnst gaman að velta því fyrir mér hvernig það mótar andlegt líf manna og hef velt því fyrir mér alveg síðan ég kynntist svolítið Færeyingum og Grænlendingum og sá hvernig þetta hefur haft áhrif á þeirra sjálfsmynd.“



Óábyrg börn

Heldurðu að við séum vaxin upp úr þessum nýlendubúahugsunarhætti? „Nei, ég held að við séum að einhverju leyti enn þá síðnýlenduþjóð og það skýri margt af því sem hefur aflaga farið hér, sérstaklega ákveðið ábyrgðarleysi í fjármálum og það að taka ekki ábyrgð á gjörðum sínum í þeirri von og vissu að það séu einhverjir sterkir bakhjarlar sem munu fyrr eða síðar bjarga okkur,. Það er hér alltaf þessi óábyrgi hugsunarháttur barnsins sem er ekki alveg farið að heiman og getur alltaf komið með sín vandamál til foreldranna til að láta þau leysa þau. Það er sú tilfinning sem lúrir að baki þessu sem ég er að lýsa.“