Viðhorfin þurfa að breytast

Umræðan var oft þannig þegar við vorum að byrja að heimilisofbeldi hefði ekki verið til fyrr en Stígamót fóru að tala um það. Við vorum bara brjálaðar mussukerlingar upp til hópa á nornaveiðum,“ segir Björg G. Gísladóttir, sem starfað hefur hjá Stígamótum í 17 ár.

„Það var samt svo eðlilegt og við skildum það alveg. Það var miklu betra að setja þetta allt á okkur heldur en að trúa því að þetta væri svona algengt.“

Við erum stödd á vikulegum morgunverðarfundi starfsmanna í samtökunum. Hér starfa níu ráðgjafar, þau Anna Þóra Kristinsdóttir, Hjálmar Gunnar Sigmarsson, Halldóra Halldórsdóttir, Björg G. Gísladóttir, Anna Bentína Hermansen, Helga Baldvins- og Bjargardóttir, Þórunn Þórarinsdóttir, Erla Björg Kristjánsdóttir og Þóra Björt Sveinsdóttir, ásamt Guðrúnu Jónsdóttur sem er talskona athvarfsins en býr nú tímabundið í Noregi.

Því miður nóg að gera

Starfið er fjölbreytt og þau segja því miður vera nóg að gera. Á hverjum degi taka þau fjölmörg viðtöl við skjólstæðinga, allt upp í 6-7 viðtöl á dag þegar mest er. Auk þess fara ráðgjafar út á land og hitta skjólstæðinga.

Það er notalegt um að lítast í húsnæði Stígamóta á annarri hæð við Laugaveg 170. Hver ráðgjafi er með sérherbergi þar sem lagt er upp með að hafa sem heimilislegastan blæ þannig að fólki líði vel. Við langborð inni í eldhúsi sitja starfsmenn samtakanna á fundi með bakkelsi og ræða saman áður en haldið er á vikulegan starfsmannafund.

Margir ráðgjafanna hafa starfað hér um árabil, ein í 20 ár og tvær í sautján. Þau sem hafa verið styst hafa verið í um ár, Hjálmar, sem var fyrsti karlkyns ráðgjafinn til að vera ráðinn inn, og Helga, sem sinnir sérstaklega fötluðum þolendum ofbeldis.

Erfið mál 

Um 7.000 manns hafa leitað til Stígamóta á þeim 25 árum sem samtökin hafa verið starfandi. Ráðgjafarnir sinna erfiðum málum, hjálpa fólki að takast á við afleiðingar kynferðisofbeldis. 

„Auðvitað tökum við hluti inn á okkur en það sem við sjáum líka er að það er lausn og við sjáum fólk byggjast upp. Þannig að fólk getur nýtt sér þessa erfiðu reynslu til góðs og það er það sem við erum að vinna með í hverjum einasta tíma. Það heldur manni gangandi að sjá fólk blómstra,“ segir Anna Bentína og hinir taka undir.

Þau segjast passa vel upp á að tala um hlutina sín á milli, ef þau eru í erfiðum málum. 

„Við pössum vel upp á okkur, ef við erum ekki í lagi þá höfum við ekkert að gefa. Við berum ábyrgð á okkur sjálfum og finnum það ef við erum ekki 100% í viðtölum, þá þurfum við að bera ábyrgð á því sjálf,“ segir Anna Bentína. 

Margt breyst 

Það hefur margt breyst á þeim árum sem samtökin hafa starfað. „Hvar eigum við að byrja?“ segir Dóra hlæjandi en hún hefur lengstan starfsaldur ráðgjafanna. „Fyrst var eina skilyrðið að þær sem tóku viðtalið væru þolendur sjálfar. Það er ekki lengur, við erum öll með einhvers konar háskólapróf og það nægir ekki að þú sért þolandi, mörg í starfshópnum eru ekki þolendur kynferðisofbeldis,“ segir Anna Bentína. 

„Það að vera þolandi kynferðisofbeldis gerir þig ekki sjálfkrafa að góðum ráðgjafa og heldur ekki þótt þú hafir menntun. Það þarf að skoða svo marga þætti. Viðhorfin, reynslu og alls konar,“ segir Þórunn. Ráðgjafarnir hafa mismunandi menntun og reynslu og segja það nýtast vel við störfin. 

„En hugmyndafræðinni vinnum við öll eftir og erum sammála um, sú nálgun að kynferðisofbeldi er glæpur. Það er aldrei hægt að réttlæta ofbeldi, við erum öll þar,“ segir Þórunn. 

Reyna að endurheimta röddina 

Það er líka lagt upp með að fólk stjórni sínum bata sjálft en það fái hjálp við vegferðina. „Við vitum ekki betur en sá sem er að koma hingað. Hver og einn veit best sjálfur hverju hann lenti í og er að upplifa, þú ert sérfræðingur í þér. Það sem við reynum að hjálpa til með er að þú farir að heyra þína rödd aftur. Hluti af því að lenda í kynferðisofbeldi er að reyna að halda áfram eins og ekkert hafi í skorist. Bíta á jaxlinn og því fylgir oft að við kæfum ýmislegt í okkur sjálfum. Það er svolítið sem við erum að reyna að endurheimta, þessa rödd,“ segir Anna Bentína. 

„Ég nota stundum samlíkinguna, og þetta er auðvitað ekki eins einfalt og það, en þetta er eins og við værum að fara í bíltúr og þú ert við stýrið. Ég er með þér allan tímann og við förum yfir hvert þú vilt fara, hvað þú haldir að gerist. Í okkar hugmyndafræði er það þessi hjálp til sjálfshjálpar og valdefling,“ segir Þórunn. 

Áherslan á afleiðingar 

Sumir ráðgjafanna hafa sjálfir orðið fyrir kynferðisofbeldi, aðrir ekki. Anna Bentína kom til dæmis fyrst til Stígamóta til þess að leita sér hjálpar vegna afleiðinga ofbeldis. „Það var svo gott að koma hingað og fá að heyra það að allar þessar afleiðingar kynferðisofbeldisins, kvíðinn, sektarkenndin, sjálfsásökunin, lágt sjálfsmat, að þetta væru allt eðlileg viðbrögð við óeðlilegum aðstæðum. Þetta var alveg ný nálgun fyrir mig. Ég bar ábyrgð á minni velferð og það gaf mér svo mikinn styrk,“ segir hún einlæg. 

Þegar fólk kemur til viðtals þarf það ekki að segja meira en það vill. Áherslan er á afleiðingar ofbeldisins. „Það hefur alveg komið fyrir að fólk segir manni ekki hvað gerðist,“ segir Erla. „Við vitum oft söguna en erum alltaf að skoða hvaða áhrif afleiðingarnar hafa á líf þitt í dag. Aðstoða fólk að hafa áhrif á það hvað eru afleiðingar og hvað er það sjálft,“ segir Björg. 

„Við sjáum það á tölunum hjá okkur að afleiðingar kynferðisofbeldis eru oft mjög svipaðar,“ segir Erla. Þau segja það hjálpa mikið að fólk viti af því að það sé ekki eitt um að hafa lent í þessu. „Það hefur svo rosalega mikið að segja að fólki finnist það ekki eitt, átta sig á því og vita það,“ segir Hjálmar. „Þó að erfitt sé að takast á við þessar afleiðingar þá eru viðbrögðin heilbrigð,“ segir Anna Bentína. 

Skömmin sterk 

Skömmin er oft mikil meðal skjólstæðinganna og eru þau sammála um að þar hjálpi viðhorfin í samfélaginu ekki til. „Það fléttast líka inn í þetta, samfélagið og þau viðhorf sem við erum alin upp í, það er lífseigt í manni,“ segir Þórunn og hin taka undir. 

Að þeirra mati er enn langt í land þegar kemur að viðhorfum til þeirra sem verða fyrir kynferðisofbeldi. Aðstæður eins og hvort manneskjan hafi verið rétt klædd, of full og svo framvegis. 

„Ég mætti vera niðri í bæ allsber, blindfull, liggjandi úti á götu. Það réttlætir ekki ofbeldi. Það þarf að uppræta svona viðhorf og það er hluti af okkar starfi líka í þessari vitundarvakningu. Svona er viðhorfið oft enn þá inni í embættismannakerfinu, lögreglunni og hjá dómurum,“ segir Þórunn og hin taka undir. Skömmin tekur oft mikið pláss í lífi þeirra sem hafa orðið fyrir kynferðisofbeldi og fylgir þeim í gegnum lífið. 

Færa ábyrgðina á gerandann 

„Annað sem er tengt þessum viðhorfum er hvernig fólk bregst við. Þessi samfélagslegu viðhorf um að ef þú sagðir ekki nei eða öskraðir þá hafi þetta ekki verið nauðgun,“ segir Erla. 

Þau eru öll sammála um að einbeita þurfi sér að því að færa ábyrgðina yfir á gerandann, ekki þolandann. Ný herferð undir yfirskriftinni „Fáðu já“ er að þeirra mati gott skref.

„Það er alltaf verið að taka ábyrgðina af ofbeldisfólki,“ segir Þórunn. „Við sjáum það í niðurfellingum frá saksóknara, ekki er loku fyrir það skotið að um hafi verið að ræða – og ég er að vísa beint í niðurfellinguna – langvarandi og harkalegt kynlíf. Það voru áverkar og það var útskýrt svona í niðurfellingunni,“ segir Anna Bentína. 

„Sem betur fer er það að komast inn í umræðuna að færa ábyrgðina yfir á gerandann. Þú þarft ekki að segja nei heldur þarf að fá já. Það snýr dæminu dálítið við,“ segir Þórunn.

Samfélagslegt vandamál 

Baráttumál Stígamóta hafa alltaf verið að opna umræðuna um kynferðisbrot. „Þessi mál eru ekki einkamál kvenna. Þetta er samfélagslegt vandamál. Af hverju er svona mikið ofbeldi í samfélaginu? Hvað er að og af hverju gerist þetta?“ segir Þórunn. 

Það er farið að líða að lokum enda komið að hinum eiginlega starfsmannafundi og Guðrún Jónsdóttir, talskona félagsins, bíður eftir að komast í Skype-samtal við ráðgjafana en hún er stödd í Noregi. Ráðgjafarnir setjast á starfsmannafund og ræða málin áður en þeir taka á móti skjólstæðingum sínum.