„Þetta varð alltaf verra og verra“

„Sum staðar var beinlínis beitt kerfisbundnu ofbeldi. Sum staðar urðu börn fyrir kynferðislegri misnotkun, stundum af hálfu starfsmanna eða annarra sem voru á heimilinu eða gestkomandi. Í öðrum tilvikum var aðbúnaður ekki bjóðandi börnum og það voru kannski ekki misgjörðir sem voru framdar á sumum heimilanna heldur var aðbúnaðurinn svo slæmur,“ segir Halldór Þormar Halldórsson umsjónarmaður sanngirnisbóta frá árinu 2010 hjá Sýslumannsembættinu á Siglufirði.

Halldór hefur frá árinu 2010 þegar lög um sanngirnisbætur komu fram, verið umsjónarmaður þeirra. Þá hefur hann í gegnum tíðina unnið með rannsóknarnefndum um vistheimilin hér á landi.

„ Það sem er mjög sláandi í þessu öllu saman er úrræðaleysið sem var, nánast alla 20. öldina. Það var alltaf verið að finna einhverjar bráðabirgðalausnir sem urðu síðan lausnir kannski næstu tuttugu til þrjátíu árin. Og þetta varð alltaf verra og verra. Vistheimili voru sett upp í óviðunandi húsnæði. Allt of fátt starfsfólk að vinna. Starfsfólk sem hafði ekki þekkingu, ekki reynslu ekki menntun. Í mörgum tilvikum starfsfólk sem vildi gera vel en aðstæðurnar voru þannig að það var mjög erfitt að bregðast við þessu. Síðan var líka eitthvað um það líka að það var fólk að starfa með börnum sem átti alls ekki að gera það og þessi saga er svona svolítið full af því,“ segir hann.

Sanngirnisbætur fyrir um helming vistheimila

Ætla má að frá miðri síðustu öld hafi ríflega fimm þúsund manns dvalið á yfir þrjátíu vistheimilum sem börn eða ungmenni sem ýmist voru rekin eða sett upp af ríki eða sveitarfélögum, fengu fjárhagsstuðning þaðan eða var vísað þangað af hinu opinbera. Þá er ótalið allir þeir sveitabæir þar sem fjöldi barna var vistaður á vegum ríkisins.

Frá því 2007 þegar lög um vist- og meðferðarheimili fyrir börn og síðar lög umsanngirnisbætur voru samþykkt á Alþingi árið 2010 hafa um tólf hundruð manns sem dvöldu á tíu af þessum heimilum fengið greiddar bætur sem nema um þremur komma tveimur milljörðum króna. Rannsóknarskýrslur hafa verið gerðar um þau öll.

Þau heimili sem sanngirnisbætur hafa verið greiddar fyrir eru eftirfarandi:

• Upptökuheimili ríkisins 1944-1971
• Jaðrið 1947-1973
• Landakotsskóla 1950-1980
• Kópavogshæli 1952-1993
• Breiðavík 1952-1979
• Reykjahlíð 1956-1972
• Stúlknaheimilinu Bjargi 1965-1967
• Kumbaravogi 1965-1984
• Heyrnleysingaskólanum 1947-1999
• Unglingaheimili ríkisins 1971-1994

Þá eru sanngirnisbætur ýmist í vinnslu eða líklega á leiðinni til handa fólki sem dvaldi sem börn á Hjalteyri. Hinum ýmsu heimilum fyrir fatlað fólk og þá má búast við að fólk sem dvaldi á Vöggustofu Thorvaldsensfélagsins sem rekin var af Reykjavíkurborg og Hlíðarenda fái slíkar bætur.

Nýjasta málið

Loks eru aðeins nokkrar vikur síðan kom í ljóst að ungmenni aðallega stúlkur sem dvöldu á Laugalandi/Varpholti á árunum 1997-2007 voru beitt ofbeldi.

Í greinargerð sem var gerð um heimilið kemur m.a. fram að eftirlitsskylda barnaverndaryfirvalda brást þeim sem dvöldu þar.

Meðal þeirra sem hafa stigið fram og lýst ofbeldi þar eru þær Íris Ósk Friðriksdóttir sem var á Laugalandi/Varpholti 15-17 ára og Brynja Skúladóttir sem var á Laugalandi/Varpholti frá 14-16 ára ásamt tvíburasystur sinni.

„Ég varð persónulega fyrir gríðarlegu andlegu ofbeldi af hálfu Ingjaldar. Það lýsti sér í því að hann setti mig upp á stall og sagði að ég væri miklu betri en hinar stelpurnar. Ég væri ekki sama druslan og þær og hélt mér utan við hópinn, ég var sett ein í herbergi. Þetta varð til þess að í þau tvö ár sem var þarna átti ég aldrei vinkonu. Fyrir utan eitt skipti en þá sakaði hann okkur um að vera samkynhneigðar og við máttum ekki vera saman. Hann einangraði mig frá öllum hópnum,“ segir Íris.

„Þetta var bara gríðarlega andlegt ofbeldi og einnig líkamlegt, við fórum aldrei aftur heim. Maður var mjög niðurbrotin þegar maður kom þarna. Við höfðum margar orðið fyrir ofbeldi og hefðum þurft gríðarlegan stuðning en við tók meira niðurbrot,“ segir Brynja.

Fleiri mál gætu komið upp

Halldór Þormar segir að um leið og hann fór að kynna sér málefni vistheimila á Íslandi árið 2010 hafi hann séð að slík mál myndu koma upp hvað eftir annað.

„Ég hef alltaf talið að það sé ekki búið að taka lokið af öllu. Ég hef alltaf haft áhyggjur af því að það komi upp mál aftur og aftur. Og sú staða er óþolandi fyrir þolendur, fyrir samfélagið og stjórnvöld. Því það er mjög erfitt að fá alltaf ný og ný mál í fangið sem stjórnvöld þurfa þá að bregðast við. Þess vegna held ég að stjórnvöld hefðu mátt skoða þetta með opnum huga. Að taka lokið af málum og átta sig á stöðunni.

Aðspurður hvort samfélagið megi eiga vona á mörgum málum í viðbót svarar Halldór:

„Ég held að það sé ekki endalaust en ég hef bara í huga að það geta alltaf komið upp nú mál eins og bara núna á síðustu árum. Það eru búin að koma upp mjög mörg mál sem hefur aldrei verið rætt um áður. Ég óttast því að það sé eitthvað þarna undir sem á eftir að ræða. Hluti af þessu er auðvitað börn sem dvöldu á sveitaheimilum. Í mörgum tilvikum við fyrirtaksaðstæður en ekki alltaf og það hefur verið dálítill þrýstingur á yfirvöld að kanna það mál en ég held að það sé mjög erfitt.“

Vistheimilin hafi sprottið úr jarðvegi fátæktar

Halldór segir hins vegar mikilvægt að átta sig úr hvaða jarðvegi vistheimilin á síðustu öld spruttu.

„ Í fyrri heimsstyrjöldinni verður mikil eftirspurn eftir vinnuafli því Íslendingar byrja þá að flytja út miklu meira af fiski því Evrópu vantar fæðu. Það eykst eftirspurn eftir vinnuafli og fólk streymir inn í þéttbýlið. Þá verða til alls kona vandamál sem að sveitasamfélagið hafði kannski ekki glímt við áður. Svo verður ástandið enn verra eftir síðari heimsstyrjöldina. Þá streymir fólk til Reykjavíkur og í þéttbýliskjarna yfirleitt og fólk býr hér við mjög kröpp kjör. Það er skortur á húsnæði. Fólk býr í óviðunandi húsnæði. Margir saman og fólk hefur það mjög slæmt. Það er mikil fátækt. Þetta leiðir allt til vandamála þar sem börn eru í miklu reiðuleysi. Þetta er algjörlega nýtt þessi vandamál. Þessi fylgdi áfengisneysla og losarabragur og það varð annar háttur á skemmtanalífi og fleira. Sem leiddi til þess að uppeldisaðstæður margra barna voru óviðunandi. Strax eftir fyrri heimsstyrjöldina er stofnuð vöggustofa 1925 sem síðan verða fleiri sem taka við börnum sem geta ekki dvalið heima hjá sér. Þá hvítvoðungar mjög ung börn og síðan 1940 er farið að stofna nokkur vistheimili. Það er upptökuheimili í Elliðahvammi það er stofnað 1944. Heimavistarskólinn að Jaðri er stofnaður 1946. Breiðavík 1952 og svo framvegis,“ segir Halldór.

Hann segir að ferlið varðandi heimilin hafi verið meira eða minna tilviljunarkennt.

„Það var engin sérstök stefna því fólk vissi ekki hvernig það átti að bregðast við þessu breytta samfélagsformi. Það var lítil þekking í landinu vegna skorts á menntun og reynslu.“ Segir hann.

Samfélagið ekki tilbúið að hlusta fyrr en 2007

Það er árið 2007 þegar DV og Kastljós vekja athygli á ofbeldi sem drengir urðu fyrir á vistheimilinu Breiðavík sem samfélagið í raun vaknar upp við vondan draum og það er eftir þá umfjöllun sem kemur í ljós hversu gríðarlegur vandinn er. Halldór segir að frásagnir af slæmri meðferð á vistheimilum hafi verið komnar fram löngu fyrir þann tíma.

„Augljóslega í gegnum tíðina og þá erum við að tala um fyrri hluta og eftir síðustu öld þá var þetta einfaldlega málaflokkur sem fólk vildi ekki vita af. Það vildi ekki vita af börnum í vanda. Það ríktu miklir fordómar gagnvart fólki sem var í vanda og það ríktu miklir fordómar gagnvart börnum sem fóru á vistheimili. Það vilja allir búa heima. Þetta stóð svolítið í vegi fyrir því að það væri hægt að bregðast við með réttum hætti. Þessir fordómar eru ennþá til og ég held að það sé mjög mikilvægt að eyða þeim,“ segir Halldór.

Aðspurður um af hverju ekki hafi verið búið að bregðast við frásögnunum löngu fyrir árið 2007 svarar Halldór:

„Það er einhvern veginn þannig að það þýddi ekki að gera neitt því samfélagið virtist ekki vera tilbúið að hlusta. Það er eitthvað í samfélagi manna sem gerir það að verkum að það er auðveldara að fela sumt á einum tíma en öðrum. Síðan 2007 þegar Breiðarvíkurmálið kemur upp í DV og í RÚV og þá er samfélagið slegið einhvern veginn. En margt af þessu hafði komið upp áður. Eins og stúlkurnar á Bjargi höfðu fjallað um þessu mörgum árum áður en það var afskaplega lítið gert með þetta þá. Þegar Hjalteyrarmálið kom upp fyrir einu ári að þá allt í einu var samfélagið tilbúið að hlusta en sumir þessara einstaklinga voru búnir að segja sögu sína og búnir að vekja athygli á þessu en það náði einhvern veginn aldrei eyrum annarra.“

Hann nefnir að ekki hafi aðeins brotið á mörgum börnum og ungmennum á heimilunum heldur mörkuðu þau líka stundum veginn áfram.

„Margir sem hafa átt í útistöðum við lögin hafa byrjað við bágar heimilisaðstæður það er ekki algilt og hafa á einhverjum tímapunkti dvalið á vistheimilum,“ segir hann.

Þurfum að læra af þessu

Halldór segir mikilvægt að samfélagið læri af þessari sögu.

„Mér finnst mjög mikilvægt að þessi saga komi fram og það verði gert á heildstæðan hátt. Ég er reyndar undrandi á að það hafi aldrei verið gert. Þetta er mjög stór partur af íslensku samfélagi. Þetta er partur af íslensku samfélagi sem að fólk kannski veit ekkert mikið um. Þetta er líka partur af íslensku samfélagi sem margir vilja ekki vita neitt um en ég held að það sé mjög mikilvægt að segja þessa sögu því hún hafði áhrif á svo ofboðslega marga,“ segir hann.

Halldór segir gríðarlega mikilvægt að yfirvöld marki sér skýra stefnu í málefnum barna og ungmenna.

„Ég held að það sé ákveðin þörf fyrir það að fara yfir hver úrræði yfirvalda hafa verið í gegnum tíðina og hver þau eru núna. Og móta skýra stefnu í þeim málum. Ég held að það sé mjög mikilvægt að huga að stefnu í málefnum barna og hún sé alltaf mjög skýr. Við þurfum hugsa hvert skref sem tekið er. Börnin eru okkar verðmætasta og þau eru framtíðin þess vegna verðum við að hlúa vel að þeim,“ segir Halldór að lokum.