Geirfuglar og flámæli Pétur Már Sigurjónsson skrifar 6. júní 2024 20:00 Í skoðanagreinum á Vísi deila Sigríður Hagalín Björnsdóttir (4. júní) og Þór Saari (5. júní) skoðunum sínum á stöðu íslenskunnar með tilliti til málnotkunar á RÚV og meintri skrumskælingu á málinu sem á sér stað þar. Sigríður líkir aðförinni að málnotkun á RÚV (og e.t.v. víðar í samfélaginu) við geirfuglinn, en Þór telur líkinguna ekki halda vatni þar sem ekki sé rétt farið með sögulegar staðreyndir. Hér verður því lagt út frá annarri líkingu til stuðnings við málflutning Sigríðar. Ísland hefur orð á sér innan félagsmálvísinda fyrir að vera afturhaldssamt í umhirðu tungumálsins (sjá t.d. Spolsky, 2010). Það kemur sjálfsagt engum á óvart þar sem Íslendingar stæra sig oft af þessu. Við getum lesið Íslendingasögurnar. Við notum ekki tökuorð heldur búum til okkar eigin orð. Við leyfum foreldrum ekki að nefna börnin sín hvað sem þeim sýnist, að hluta til vegna reglna um beygingarkerfi. Þetta skapar tungumæalinu sérstöðu og vel getur verið að þetta hafi orðið til þess að íslenskan er enn sterk í dag þrátt fyrir smæð sína. Í þessari upptalningu er hins vegar ekki allt með felldu. Íslendingasögurnar getum við vissulega lesið, en málið er ekki hægt að leggja til jafns við nútímaíslensku. Ef skoðaðar eru vinsælar útgáfur af Íslendingasögum sem gefnar eru út af Forlaginu sést í textalýsingu „[t]extinn er ritaður með nútímastafsetningu, orða- og efnisskýringar fylgja“. Það segir okkur að í raun séum við að lesa þýðingu á textanum. Slíkrar þýðingar væri tæpast þörf ef að málið væri svo að segja óbreytt. Sömuleiðis er ekki hægt að segja að íslenskan hafi þróast í orðfræðilegu tómarúmi. Framkoma okkar við tungumálið litast hins vegar mikið af þessari hugmyndafræði sem segir að vegna þess að tungumálið okkar er svo hreint og ósnert þá verðum við að umgangast það eins og tímalaust listaverk sem ekki má rispa, snerta, eða skilja eftir í sólarljósi. Listaverkið er hins vegar enn í bígerð. Það er flókið alþýðulistaverk sem ber merki um ólík stílbrögð og tíðaranda, og breytist og þróast. Orðræðan sem er síendurtekin er að verið sé að breyta íslenskunni með handafli og eyðileggja íslenskuna vegna þess að sumir fréttamenn og þáttastjórnendur kjósa að nota hvorugkyn meira í sinni umfjöllun, s.s. að nota orðið fólk frekar en orðið maður. Í umræðunni er líka jafnan bent á að í íslensku séu nú þegar þrjú málfræðileg kyn og því algjörlega óþarft að gera breytingar á einu né neinu. Þessi rök eru sérstaklega slæm þar sem hvergi er til tals að breyta málfræðilegu kyni íslenskunnar. Í það minnsta eru aldrei tekin dæmi þar sem kyni orða er bókstaflega breytt, hins vegar eru gjarnan notuð hvorugkynsorð þegar vísað er til hópa fólks, sem samræmist reglum íslenskunnar. Það virðist hins vegar ekki samræmast máltilfinningu allra. Það væri nærtækara að segja að verið sé að reyna að breyta íslenskunni með handafli þegar fyrrverandi og núverandi þingmenn og ráðherrar setja opinberlega út á notkun orða og orðfæris sem er fullkomlega íslenskt, fullkomlega skiljanlegt, og fullkomlega nothæft. Þá erum við farin að endurtaka söguna og markvisst stöðva smávægilegar breytingar á þeim forsendum að þær séu ónáttúrulegar. Á síðari hluta 19. aldar kom fram hljóðbreyting í íslensku hið svokallaða flámæli. Flámæli lýsir sér sem svo að löngu sérhljóðin „i“ eins og í svið og „u“ eins og í „snuð“ færast úr stað og verða líkari „e“ og „ö“, þar eð svið verður sveð og snuð verður snöð. Þessi breyting náði talsverðri útbreiðslu á fyrri hluta 20. aldar, sérstaklega á suðvesturhorninu, á Austfjörðum og í Húnavatnssýslum. En flámæli þótti nú ekki góð eða falleg íslenska. Því var ráðist í allsherjar átak til að sporna við útbreiðslu flámælis, sem varð til þess að þessi mállýskutilbrigði þekkjast tæpast í dag. Þetta dæmi er valið þar sem Þór segir í grein sinni „Vissulega þróast tungumál, en þau gera það yfirleitt af sjálfu sér hægt og yfir langan tíma og þar skipta erlend áhrif höfuðmáli“. Það er í stórum dráttum réttur málflutningur, en þó eru undantekningar til staðar, eins og sýnidæmið um flámæli undirstrikar. Málbreytingar gerast því af sjálfu sér yfir tíma og eru náttúrulegar, nema fólk í valdastöðu sé ósátt við breytinguna og þá er þá markvisst reynt að slaufa henni til að þóknast þeirra máltilfinningu. Aukinheldur er gott að halda til haga að það að ákveðin orð taki yfir á kostnað annarra er ekki stórvægileg málbreyting í eiginlegum skilningi. Til dæmis, ef við gefum okkur að orðið piltur hafi verið algengasta orðið yfir unga drengi áður fyrr, þá er ekki kvartað yfir málbreytingu vegna þess að strákur sé meira notað í dag. Þetta litast öllu heldur af tíðarandanum hverju sinni. Það er frábært hvað okkur Íslendingum er annt um tungumálið og erum tilbúin að eiga skoðanaskipti um hvað sé vel gert og illa gert í notkun tungumálsins. Hinar ýmsu skoðanagreinar hafa verið ritaðar í blöðin í gegnum tíðina þar sem höfundar benda á hve mikið íslenskan á undir högg að sækja vegna þess að þau hafa orðið vör við notkun sem ekki samræmist þeirra eigin máltilfinningu. Til dæmis má nefna pistil í Morgunblaðinu frá 27. júlí 1914 þar sem Ólafur Björnsson gagnrýnir notkun orðanna „vöntun“, „eyðileggur“, „skriffinnska“ og „aðvörun“ og segir að sá sem slík orð noti „spilli [...] ízlensku máli“, og er málflutningurinn ekki mjög ólíkur þeim sem viðgengst í dag. Þó getur verið að þessari orku í þágu íslenskunnar sé betur varið í að sameinast í átaki til að upphefja alls konar íslensku og að kappkosta að koma henni að sem víðast. Talsetjum barnaefni og textum kvikmyndir. Búum til íslenskt TikTok- og YouTube-efni. Hættum að agnúast yfir málnotkun sem ekki samræmist okkar máltilfinningu og gleðjumst yfir hvers kyns notkun tungumálsins. Höfundur er kennari og doktorsnemi í málvísindum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tengdar fréttir Geirfuglar Sigríðar Hagalín Rökleysan og rangfærslurnar í grein Sigríðar Hagalín á Vísir.is þann 4. júní eru margar og af ýmsum toga. 5. júní 2024 09:01 Um flug geirfuglsins Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. 4. júní 2024 08:00 Mest lesið Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Almageddon? Eyþór Kristleifsson Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson Skoðun Skoðun Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir: skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Vímuefnið VONÍUM Haraldur Ingi Haraldsson skrifar Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Þegar náttúruvinir hitta frambjóðendur. Hjálpartæki kjósandans Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Svartir föstudagar í boði íslenskra stjórnvalda Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Eitt heimili, ein fjölskylda og ein heilsa Pétur Heimisson skrifar Skoðun BRCA Elín Íris Fanndal Jónasdóttir skrifar Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að kjósa með nútíma hugsunarhætti Ragnhildur Katla Jónsdóttir skrifar Skoðun Í upphafi skal endinn skoða.. Sigurður F. Sigurðarson skrifar Sjá meira
Í skoðanagreinum á Vísi deila Sigríður Hagalín Björnsdóttir (4. júní) og Þór Saari (5. júní) skoðunum sínum á stöðu íslenskunnar með tilliti til málnotkunar á RÚV og meintri skrumskælingu á málinu sem á sér stað þar. Sigríður líkir aðförinni að málnotkun á RÚV (og e.t.v. víðar í samfélaginu) við geirfuglinn, en Þór telur líkinguna ekki halda vatni þar sem ekki sé rétt farið með sögulegar staðreyndir. Hér verður því lagt út frá annarri líkingu til stuðnings við málflutning Sigríðar. Ísland hefur orð á sér innan félagsmálvísinda fyrir að vera afturhaldssamt í umhirðu tungumálsins (sjá t.d. Spolsky, 2010). Það kemur sjálfsagt engum á óvart þar sem Íslendingar stæra sig oft af þessu. Við getum lesið Íslendingasögurnar. Við notum ekki tökuorð heldur búum til okkar eigin orð. Við leyfum foreldrum ekki að nefna börnin sín hvað sem þeim sýnist, að hluta til vegna reglna um beygingarkerfi. Þetta skapar tungumæalinu sérstöðu og vel getur verið að þetta hafi orðið til þess að íslenskan er enn sterk í dag þrátt fyrir smæð sína. Í þessari upptalningu er hins vegar ekki allt með felldu. Íslendingasögurnar getum við vissulega lesið, en málið er ekki hægt að leggja til jafns við nútímaíslensku. Ef skoðaðar eru vinsælar útgáfur af Íslendingasögum sem gefnar eru út af Forlaginu sést í textalýsingu „[t]extinn er ritaður með nútímastafsetningu, orða- og efnisskýringar fylgja“. Það segir okkur að í raun séum við að lesa þýðingu á textanum. Slíkrar þýðingar væri tæpast þörf ef að málið væri svo að segja óbreytt. Sömuleiðis er ekki hægt að segja að íslenskan hafi þróast í orðfræðilegu tómarúmi. Framkoma okkar við tungumálið litast hins vegar mikið af þessari hugmyndafræði sem segir að vegna þess að tungumálið okkar er svo hreint og ósnert þá verðum við að umgangast það eins og tímalaust listaverk sem ekki má rispa, snerta, eða skilja eftir í sólarljósi. Listaverkið er hins vegar enn í bígerð. Það er flókið alþýðulistaverk sem ber merki um ólík stílbrögð og tíðaranda, og breytist og þróast. Orðræðan sem er síendurtekin er að verið sé að breyta íslenskunni með handafli og eyðileggja íslenskuna vegna þess að sumir fréttamenn og þáttastjórnendur kjósa að nota hvorugkyn meira í sinni umfjöllun, s.s. að nota orðið fólk frekar en orðið maður. Í umræðunni er líka jafnan bent á að í íslensku séu nú þegar þrjú málfræðileg kyn og því algjörlega óþarft að gera breytingar á einu né neinu. Þessi rök eru sérstaklega slæm þar sem hvergi er til tals að breyta málfræðilegu kyni íslenskunnar. Í það minnsta eru aldrei tekin dæmi þar sem kyni orða er bókstaflega breytt, hins vegar eru gjarnan notuð hvorugkynsorð þegar vísað er til hópa fólks, sem samræmist reglum íslenskunnar. Það virðist hins vegar ekki samræmast máltilfinningu allra. Það væri nærtækara að segja að verið sé að reyna að breyta íslenskunni með handafli þegar fyrrverandi og núverandi þingmenn og ráðherrar setja opinberlega út á notkun orða og orðfæris sem er fullkomlega íslenskt, fullkomlega skiljanlegt, og fullkomlega nothæft. Þá erum við farin að endurtaka söguna og markvisst stöðva smávægilegar breytingar á þeim forsendum að þær séu ónáttúrulegar. Á síðari hluta 19. aldar kom fram hljóðbreyting í íslensku hið svokallaða flámæli. Flámæli lýsir sér sem svo að löngu sérhljóðin „i“ eins og í svið og „u“ eins og í „snuð“ færast úr stað og verða líkari „e“ og „ö“, þar eð svið verður sveð og snuð verður snöð. Þessi breyting náði talsverðri útbreiðslu á fyrri hluta 20. aldar, sérstaklega á suðvesturhorninu, á Austfjörðum og í Húnavatnssýslum. En flámæli þótti nú ekki góð eða falleg íslenska. Því var ráðist í allsherjar átak til að sporna við útbreiðslu flámælis, sem varð til þess að þessi mállýskutilbrigði þekkjast tæpast í dag. Þetta dæmi er valið þar sem Þór segir í grein sinni „Vissulega þróast tungumál, en þau gera það yfirleitt af sjálfu sér hægt og yfir langan tíma og þar skipta erlend áhrif höfuðmáli“. Það er í stórum dráttum réttur málflutningur, en þó eru undantekningar til staðar, eins og sýnidæmið um flámæli undirstrikar. Málbreytingar gerast því af sjálfu sér yfir tíma og eru náttúrulegar, nema fólk í valdastöðu sé ósátt við breytinguna og þá er þá markvisst reynt að slaufa henni til að þóknast þeirra máltilfinningu. Aukinheldur er gott að halda til haga að það að ákveðin orð taki yfir á kostnað annarra er ekki stórvægileg málbreyting í eiginlegum skilningi. Til dæmis, ef við gefum okkur að orðið piltur hafi verið algengasta orðið yfir unga drengi áður fyrr, þá er ekki kvartað yfir málbreytingu vegna þess að strákur sé meira notað í dag. Þetta litast öllu heldur af tíðarandanum hverju sinni. Það er frábært hvað okkur Íslendingum er annt um tungumálið og erum tilbúin að eiga skoðanaskipti um hvað sé vel gert og illa gert í notkun tungumálsins. Hinar ýmsu skoðanagreinar hafa verið ritaðar í blöðin í gegnum tíðina þar sem höfundar benda á hve mikið íslenskan á undir högg að sækja vegna þess að þau hafa orðið vör við notkun sem ekki samræmist þeirra eigin máltilfinningu. Til dæmis má nefna pistil í Morgunblaðinu frá 27. júlí 1914 þar sem Ólafur Björnsson gagnrýnir notkun orðanna „vöntun“, „eyðileggur“, „skriffinnska“ og „aðvörun“ og segir að sá sem slík orð noti „spilli [...] ízlensku máli“, og er málflutningurinn ekki mjög ólíkur þeim sem viðgengst í dag. Þó getur verið að þessari orku í þágu íslenskunnar sé betur varið í að sameinast í átaki til að upphefja alls konar íslensku og að kappkosta að koma henni að sem víðast. Talsetjum barnaefni og textum kvikmyndir. Búum til íslenskt TikTok- og YouTube-efni. Hættum að agnúast yfir málnotkun sem ekki samræmist okkar máltilfinningu og gleðjumst yfir hvers kyns notkun tungumálsins. Höfundur er kennari og doktorsnemi í málvísindum.
Geirfuglar Sigríðar Hagalín Rökleysan og rangfærslurnar í grein Sigríðar Hagalín á Vísir.is þann 4. júní eru margar og af ýmsum toga. 5. júní 2024 09:01
Um flug geirfuglsins Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. 4. júní 2024 08:00
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar