Ógeðsverk á eyðieyju

Fyrir viku síðan hóf ég að segja á þessum vettvangi hina undarlegu sögu um hollenska Austur-Indíafarið Batavíu, en sagan snýst reyndar fyrst og fremst um það sem gerðist eftir að skipið fórst í júní 1629. Og þar lauk einmitt frásögninni fyrir viku að skipið var að liðast í sundur á strandstað sínum við smáeyju um 80 kílómetra undan ströndum Ástralíu.

Skipstjórinn Ariaen Jakobsz og leiðangursstjórinn Francisco Pelsaert sigldu strax á brott á stærsta og best búna björgunarbáti Batavíu og hugðust reyna að finna vatn og vistir á strönd Ástralíu en ef það tækist ekki, þá freista þess að sigla alla leiðina til eyjarinnar Jövu, þar sem voru aðalbækistöðvar Hollendinga, í borg sem hét einmitt líka Batavía en er nú Djakarta, höfuðborg Indónesíu. Það var hins vegar langa leið að fara og um að mestu ókannað hafsvæði svo þeir tæplega 200 skipverjar og farþegar sem eftir urðu á eyjunni gátu ekki gert sér neinar sérstakar vonir um að þeim yrði bjargað á næstunni.

Í raun var um nokkrar lágar smáeyjar að ræða og fremur grunn sund voru milli þeirra. Mikið var af fugli á eyjunum og skipbrotsmenn höfðu bjargað þó nokkrum matarbirgðum úr skipsflakinu, svo hungur vofði ekki yfir þeim fyrstu vikurnar, en hins vegar fundust í fyrstu engar vatnsuppsprettur svo ljóst var að þorstinn yrði erfiður. Ungur kaupmaður að nafni Jeronimus Cornelisz hafði verið aðstoðarmaður Pelsaert leiðangursstjóra og hann tók sér því vald yfir skipbrotsmönnunum. Eitt af fyrstu verkum hans var að senda hóp dugmikilla hermanna, sem höfðu verið um borð í Batavíu, yfir á nálæga eyju til að leita að vatni. Voru þeir fluttir þangað á lítilli skektu undir forystu Wiebbe nokkurs Hayes.

Furðulegt og ógnarlegt tímabil

En það bjó ýmislegt undir þeirri sendiferð af hálfu Cornelisz. Í huga kaupmannsins unga bjó hið ægilega smit valdasýkinnar og hann hafði gert sér grein fyrir að Hayes væri svo röskur maður að ef hann yrði um kyrrt á aðaleyjunni myndi hann verða Cornelisz hættulegur keppinautur um „völdin“ í samfélagi skipbrotsmannanna. Og þótt þeir hírðust þarna við hörmulegar aðstæður lengst úti í ballarhafi og langlíklegast að allir myndu deyja úr vosbúð og þorsta áður en lyki, þá var baráttan um völdin Cornelisz samt efst í huga. En fleira kom líka til. Eins og ég sagði stuttlega frá fyrir viku, þá höfðu Jacobsz skipstjóri og Cornelisz haft í undirbúningi uppreisn gegn Pelsaert og höfðu þeir ætlað að taka yfir skipið og leggjast síðan í sjórán. Sú uppreisn var í þann veginn að brjótast út þegar Batavía strandaði, og Pelsaert áttaði sig áreiðanlega á því hvað í vændum var, þótt hann vissi reyndar ekki af hlutdeild skipstjórans.

Cornelisz hlaut hins vegar að ganga út frá því að ef leiðangursstjórinn kæmist lifandi til byggða myndi Jacobsz benda á sig sem vitorðsmann og hann þyrfti ekki að kemba hærurnar. Sama yrði upp á teningnum ef Wiebbe Hayes tæki völdin á eyjunni. Hann myndi þá komast að því fyrr eða síðar að Cornelisz hefði ætlað að gera uppreisn og segja frá öllu saman ef þeim yrði einhvern tíma bjargað. Þess vegna voru Hayes og hinir hermennirnir sendir burt; Cornelisz ætlaðist til þess að þeir dræpust úr þorsta á eyjunni sem þeir voru sendir til.

Eftir að þeir voru farnir hófst furðulegt og ógnarlegt tímabil á aðaleyjunni. Cornelisz gerðist einræðisherra yfir skipbrotsmönnunum og naut aðstoðar þeirra skipverja af Batavíu sem höfðu ætlað að taka þátt í uppreisninni með honum. Þeir höfðu ráð annarra skipbrotsmanna í hendi sér af því þeir höfðu undir höndum þau vopn sem Wiebbe Hayes og hermenn hans höfðu verið taldir á að skilja eftir þegar þeir héldu brott. Skemmst er frá því að segja að á örfáum vikum varð lífið á eyjunni að hreinu helvíti fyrir alla aðra en Cornelisz og hyski hans. Þegar matarbirgðir fóru minnkandi fóru þeir félagar að myrða aðra skipbrotsmenn svo þeir hefðu örugglega sjálfir nóg að bíta og brenna, fyrst voru morðin framin í laumi en svo var farið að drepa fólk fyrir allra augum.

Og ekki einungis í því skyni að spara matarbirgðir, heldur gat fólk átt á hættu að vera drepið út af hvaða tylliástæðu sem var – eða hreinlega af því Cornelisz og menn hans voru í vondu skapi. Og þeir þyrmdu engum. Það höfðu þó nokkur börn verið meðal farþega á Batavíu og þau voru drepin alveg jafnt og fullorðnir. Reynar var konum þyrmt en það var aðeins vegna þess að þær voru hnepptar í kynlífsþrældóm fyrir Cornelisz og menn hans. Ein þeirra, hin fagra Lucretía, sem hafði verið svívirt svo illa um borð í Batavíu sem átti að „hrista saman“ hóp uppreisnarmanna, hún var þó frátekin fyrir Cornelisz einan. Og Cornelisz fór brátt að skipuleggja að láta krýna sig til konungs yfir eyjunni.

Valdapot og kúgun



Þetta hljómar allt svo fáránlega að lesendum fyrirgefst þótt þeir skelli upp úr yfir vitleysunni – að standa í svo grimmilegu valdapoti og kúgun yfir aðframkomnum skipbrotsmönnum á eyðieyju. En þetta var ekkert fyndið. Það sem Cornelisz og menn tóku upp á var margt svo viðurstyggilegt að engin leið er að segja frá því í virðulegu blaði eins og Fréttablaðinu. Á tveim mánuðum drápu þeir um 120 manns. Mörgum tókst að flýja yfir á litlu eyjuna þar sem hinn knái Wiebbe Hayes og dátar hans höfðu reyndar fundið vatn og stýrðu þaðan andstöðu gegn kúgunarstjórn Cornelisz. Tveimur mánuðum eftir strandið kom Pelsaert hins vegar siglandi öllum að óvörum, hann hafði náð alla leið til Batavíu á Jövu og fékk þar skip til að fara og bjarga skipbrotsmönnum. 

Og nú fengu Cornelisz og menn hans vissulega makleg málagjöld og flestir teknir af lífi. Það voru til dæmis höggnar af honum hendurnar með hamri og meitli og hann svo hengdur. Jacobsz var pyntaður grimmilega en játaði enga aðild að hinni fyrirhuguðu uppreisn og ekki er ljóst hvað af honum varð. Lucretía var ákærð fyrir að hafa tekið þátt í grimmdarverkum, þar á meðal morðum, meðan hún var tilneydd fylgiskona Cornelisz en virðist hafa verið sýknuð. Pelsaert slapp ekki heldur. Hann var sakaður um lélega stjórn á leiðangrinum og bæri því vissa sök á því hvernig fór. Hann var dæmdur frá eigum sínum og dó ári seinna, niðurbrotinn maður. 

Grimmdarmennska



En verst af öllu var orðspor mannsins leikið með þessu. Verst af öllu var nefnilega ekki Cornelisz sjálfur, hans líkar leynast víða í mannkynssögunni, bæði stórir og smáir, heldur er dapurlegast að horfast í augu við að menn hans skyldu leiðast svo skjótt og örugglega út í að taka þátt í morðum, nauðgunum og grimmdarverkum – bara af því þeir höfðu tækifæri til og hann atti þeim áfram. Þeir voru áreiðanlega upp til hópa engu meiri illmenni eða samviskulausari en fólk er flest, en allir létu sig hafa það að taka þátt í þessum ógeðsverkum. 

Það sem þarna gerðist var í rauninni nákvæmlega það sama og gerðist til dæmis í Þýskalandi á tímum nasista, þótt í smærri stíl væri: meira og minna venjulegir menn fóru á skelfilega skömmum tíma að líta á það sem eðlilegan og sjálfsagðan hlut að murka lífið úr samborgurum sínum og svívirða þá á alla lund, bara af því þeir gátu það. Og af því yfirvöldin – annars vegar nasistastjórnin, hins vegar Cornelisz – brutu markvisst og vísvitandi niður alla þá viðteknu samfélags- og siðferðismúra sem ansi margir þurfa greinilega á að halda til að missa sig ekki út í einhverja grimmdarmennsku. En haldi nú einhver að góðan guð hafi vantað á eyjuna og því hafi allt leiðst út í þessar hörmungar, þá er það misskilningur – Jeronimus Cornelisz var einmitt sérlega trúaður maður, hann kunni Biblíuvers í bak og fyrir og var jafn sannfærður um það og hver kristinn maður annar að hann gengi á miðjum guðs vegum.