Samfélagsbankar: Mótvægið sem okkur vantar í bankamálum Guðmundur D. Haraldsson skrifar 4. október 2023 12:30 Á undanförnum árum hefur verið gerð endurnýjuð tilraun til að einkavæða stærstu banka landsins – tilraun sem átti ekki að geta misheppnast. Reynslan nú, þegar Íslandsbanki hefur að miklu leyti verið einkavæddur, er blendin, enda hefur komið í ljós að lög og reglur voru brotin við einkavæðinguna en einnig er orðið ljóst að einkavæðing banka þýðir hærri þjónustugjöld, ofsahagnað þeirra og drjúgar arðgreiðslur til hluthafa þeirra á meðan þjónusta til notenda er skert. Og þó er enn stefnt á að ljúka einkavæðingu Íslandsbanka og vilji er til að einkavæða Landsbankann hjá hluta ríkisstjórnarflokkanna. Allt rímar þetta við fyrri tilraun til einkavæðingar sem fór fram fyrir tveimur áratugum og var mjög umdeild á sínum tíma – síðar kom í ljós að einkavæðingin var á skjön við landslög. Ofahagnaður, arðgreiðslur og hækkuð þjónustugjöld fylgdu einkavæðingunni, allt þar til síga fór á ógæfuhliðina og loks, haustið 2008, að þessi tilraun endaði með hruni allra þriggja stóru bankanna sem kom af stað fjármálakrísu á Íslandi. Miklu þensluskeiði, drifnu áfram af bönkunum og fjármálaöflum, lauk með hvelli. Bankarnir voru endurreistir á nýjum kennitölum með miklu brambolti. Vonandi – og líklega – mun ekki fara nú eins og gerði haustið 2008. En sporin hræða, enda um margt endurtekning fyrri atburðarásar sem nú á sér stað. Þessi endurtekning kemur til vegna þess að sama forskrift er notuð við einkavæðinguna nú sem þá: Bönkum, einkavæddum sem og þeim sem bíða einkavæðingar, er ætla að hámarka hagnað, greiða arð, greiða bónusa til stjórnenda og standa sig vel á hlutabréfamarkaði (séu þeir skráðir). Annað skiptir ekki eða minna máli, s.s. gæði þjónustunnar eða lágmörkun áhættu. Sú staðreynd að stefnan sé beinlínis sú að allir stærstu bankar landsins verði reknir eftir þessari sömu forskrift mun leiða til þess að bankaþjónusta verður dýrari fyrir samfélagið. Einnig mun áhætta samfélagsins af falli þeirra verða meiri, enda mun samfélagið – í gegnum ríkissjóð – taka á sig skuldbindingar bankanna lendi þeir í vandræðum. Höfum í huga að það var ekki bara skorturinn á reglum og eftirliti sem leiddi til hrunsins árið 2008 – það voru einnig hvatarnir í rekstri bankanna. Fari fram sem horfir mun skorta mótvægi á bankamarkaðnum til að breyta þessu. Það er enn hægt að staldra við og hugsa bankamálin upp á nýtt. Við getum tekið ákvörðun sem samfélag til að reyna aðra forskrift þegar kemur að eina bankanum sem ríkið á til fulls, Landsbankanum. Við getum vel breytt honum ísamfélagsbanka – tegund banka sem er af allt öðru tagi og er rekinn öðruvísi en hinir einkavæddu bankar. Það er mótvægið sem við þurfum. Hvað er samfélagsbanki? Samfélagsbanki er ekki nýtt hugtak í íslenskri samfélagsumræðu en hugtakið hefur þó verið nokkuð á reiki, einkum undanfarið. Almennt er þó sá skilningur á að samfélagsbankar séu reknir í þágu notenda bankanna fremur en hluthafa – þeir greiði því ekki arð. Af þessu leiðir að samfélagsbankar stilla hagnaði í hóf og nýta hagnað til að bæta bankann og styrkja. Þeir leitast við að veita sem besta þjónustu fyrir sem lægst þjónustugjöld og fyrir sem lægstu vaxtaþóknun. Þeir stilla áhættu í hóf. Þetta er kjarninn í samfélagsbönkum. Að öðru leyti eru samfélagsbankar eins og aðrir bankar: Þeir keppa á markaði og veita sömu þjónustu og aðrir bankar og greiða samkeppnishæf laun. Þessi litli munur – á hámörkun hagnaðar og áhættusækni – gerir gæfumuninn á milli einkavæddra banka og samfélagsbanka. Þessi munur gerir samfélagsbanka að fjármálastofnun sem leitast við að efla hag samfélagsins fremur en fjarstaddra hluthafa. Í fjármálakrísunni 2008–2010 voru erlendir samfélagsbankar ólíklegri en hagnaðardrifnir bankar til að lenda í vandræðum. Fjölmargir samfélagsbankar eru til í heiminum. Í Þýskalandi er þannig rekið net banka sem eru nefndir Sparkasse og teljast vera um 40% af bankakerfi landsins. Í Bretlandi er rekinn öflugur samfélagsbanki, Nationwide að nafni. Þessir bankar veita öðrum bönkum samkeppni í verði og gæðum. Við eigum val Við stöndum á krossgötum. Einkavæðing banka hefur enn og aftur sýnt sig að vera varasöm og að hún leiði ekki til þeirrar niðurstöðu sem sóst er eftir. Blessunarlega eigum við þó val: Annar valkosturinn er að halda áfram einkavæðingunni, sem mun leiða til einsleits bankakerfis og lakari niðurstöðu fyrir samfélagið. En hinn er að hörfa alfarið frá einkavæðingu Landsbankans og láta staðar numið með einkavæðingu Íslandsbanka. Við getum þá umbreytt Landsbankanum í samfélagsbanka og látið hann vera mótvægi við hina tvo – hann myndi veita þeim viðnám með samkeppni í verði og gæðum, sem myndi fá hina til að lækka verðið og gera betur. Áhætta samfélagsins af bönkunum myndi minnka. Með þessari leið virkjum við markaðsöflin í þágu notenda bankanna og samfélagsins alls. Við eigum val. Spurningin er: Erum við reiðubúin til að velja samfélagsbanka? Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslenskir bankar Mest lesið Eru nýbakaðar mæður komnar aftur á bak við eldavélina, á TikTok? Ingunn Björk Vilhjálmsdóttir Skoðun Torfþakið varð að mýri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Það sem er ekki sagt um geðheilsumál barna Ásdís Bergþórsdóttir Skoðun Tölum um umferðaröryggi Ágúst Mogensen Skoðun Auðvitað á að treysta fólki sjálfu fyrir því hvert það beinir viðskiptum sínum Sigurður G. Guðjónsson Skoðun Kom pólitík nálægt Brákarborgarfúskinu? Helgi Áss Grétarsson Skoðun Yndislestur og fyrirmyndir Vilhjálmur Þór Svansson Skoðun Afleiðingar hinna löngu dökku skugga andlegs ofbeldis Matthildur Björnsdóttir Skoðun Alvarleg atvik í heilbrigðisþjónustu hafa víðtækar afleiðingar Ásta Kristín Andrésdóttir Skoðun Myndum greiða miklu meira Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Eru nýbakaðar mæður komnar aftur á bak við eldavélina, á TikTok? Ingunn Björk Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Torfþakið varð að mýri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Tölum um umferðaröryggi Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Afleiðingar hinna löngu dökku skugga andlegs ofbeldis Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Það sem er ekki sagt um geðheilsumál barna Ásdís Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Auðvitað á að treysta fólki sjálfu fyrir því hvert það beinir viðskiptum sínum Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Myndum greiða miklu meira Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Kom pólitík nálægt Brákarborgarfúskinu? Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Yndislestur og fyrirmyndir Vilhjálmur Þór Svansson skrifar Skoðun Færeyingar vissulega til fyrirmyndar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Glútenlaust nesti - djöfulsins lúxus! Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun ÉG ÞORI! Inga Sæland skrifar Skoðun Hver er hún þessi drusla? Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Börn eða bissness Bryndís Jónsdóttir skrifar Skoðun Carnivore: Kransæðastífla og skínandi fínir kviðvöðvar? Guðrún Nanna Egilsdóttir ,Dögg Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Pawel og bronsið Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Stýrivextir verða að lækka Fjóla Einarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigð skynsemi Einar Scheving skrifar Skoðun Hvar endar þetta? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Höfðu algerlega rétt fyrir sér Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskar getraunir og ólögleg veðmálafyrirtæki Pétur Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Hættustig Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Minnkandi ábati stýrivaxta á verðbólgu Aron Heiðar Steinsson skrifar Skoðun Hún var kölluð drusla Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Til fyrirmyndar? Sverrir Björnsson skrifar Skoðun Tölum endilega íslensku, takk Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Les(mis)skilningur Miðflokksmanna Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Kennarinn sem breytti lífi þínu Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Tímabært að stokka spilin og gefa upp á nýtt Maarten Haijer skrifar Skoðun Cut The Crap! Davíð Bergmann skrifar Sjá meira
Á undanförnum árum hefur verið gerð endurnýjuð tilraun til að einkavæða stærstu banka landsins – tilraun sem átti ekki að geta misheppnast. Reynslan nú, þegar Íslandsbanki hefur að miklu leyti verið einkavæddur, er blendin, enda hefur komið í ljós að lög og reglur voru brotin við einkavæðinguna en einnig er orðið ljóst að einkavæðing banka þýðir hærri þjónustugjöld, ofsahagnað þeirra og drjúgar arðgreiðslur til hluthafa þeirra á meðan þjónusta til notenda er skert. Og þó er enn stefnt á að ljúka einkavæðingu Íslandsbanka og vilji er til að einkavæða Landsbankann hjá hluta ríkisstjórnarflokkanna. Allt rímar þetta við fyrri tilraun til einkavæðingar sem fór fram fyrir tveimur áratugum og var mjög umdeild á sínum tíma – síðar kom í ljós að einkavæðingin var á skjön við landslög. Ofahagnaður, arðgreiðslur og hækkuð þjónustugjöld fylgdu einkavæðingunni, allt þar til síga fór á ógæfuhliðina og loks, haustið 2008, að þessi tilraun endaði með hruni allra þriggja stóru bankanna sem kom af stað fjármálakrísu á Íslandi. Miklu þensluskeiði, drifnu áfram af bönkunum og fjármálaöflum, lauk með hvelli. Bankarnir voru endurreistir á nýjum kennitölum með miklu brambolti. Vonandi – og líklega – mun ekki fara nú eins og gerði haustið 2008. En sporin hræða, enda um margt endurtekning fyrri atburðarásar sem nú á sér stað. Þessi endurtekning kemur til vegna þess að sama forskrift er notuð við einkavæðinguna nú sem þá: Bönkum, einkavæddum sem og þeim sem bíða einkavæðingar, er ætla að hámarka hagnað, greiða arð, greiða bónusa til stjórnenda og standa sig vel á hlutabréfamarkaði (séu þeir skráðir). Annað skiptir ekki eða minna máli, s.s. gæði þjónustunnar eða lágmörkun áhættu. Sú staðreynd að stefnan sé beinlínis sú að allir stærstu bankar landsins verði reknir eftir þessari sömu forskrift mun leiða til þess að bankaþjónusta verður dýrari fyrir samfélagið. Einnig mun áhætta samfélagsins af falli þeirra verða meiri, enda mun samfélagið – í gegnum ríkissjóð – taka á sig skuldbindingar bankanna lendi þeir í vandræðum. Höfum í huga að það var ekki bara skorturinn á reglum og eftirliti sem leiddi til hrunsins árið 2008 – það voru einnig hvatarnir í rekstri bankanna. Fari fram sem horfir mun skorta mótvægi á bankamarkaðnum til að breyta þessu. Það er enn hægt að staldra við og hugsa bankamálin upp á nýtt. Við getum tekið ákvörðun sem samfélag til að reyna aðra forskrift þegar kemur að eina bankanum sem ríkið á til fulls, Landsbankanum. Við getum vel breytt honum ísamfélagsbanka – tegund banka sem er af allt öðru tagi og er rekinn öðruvísi en hinir einkavæddu bankar. Það er mótvægið sem við þurfum. Hvað er samfélagsbanki? Samfélagsbanki er ekki nýtt hugtak í íslenskri samfélagsumræðu en hugtakið hefur þó verið nokkuð á reiki, einkum undanfarið. Almennt er þó sá skilningur á að samfélagsbankar séu reknir í þágu notenda bankanna fremur en hluthafa – þeir greiði því ekki arð. Af þessu leiðir að samfélagsbankar stilla hagnaði í hóf og nýta hagnað til að bæta bankann og styrkja. Þeir leitast við að veita sem besta þjónustu fyrir sem lægst þjónustugjöld og fyrir sem lægstu vaxtaþóknun. Þeir stilla áhættu í hóf. Þetta er kjarninn í samfélagsbönkum. Að öðru leyti eru samfélagsbankar eins og aðrir bankar: Þeir keppa á markaði og veita sömu þjónustu og aðrir bankar og greiða samkeppnishæf laun. Þessi litli munur – á hámörkun hagnaðar og áhættusækni – gerir gæfumuninn á milli einkavæddra banka og samfélagsbanka. Þessi munur gerir samfélagsbanka að fjármálastofnun sem leitast við að efla hag samfélagsins fremur en fjarstaddra hluthafa. Í fjármálakrísunni 2008–2010 voru erlendir samfélagsbankar ólíklegri en hagnaðardrifnir bankar til að lenda í vandræðum. Fjölmargir samfélagsbankar eru til í heiminum. Í Þýskalandi er þannig rekið net banka sem eru nefndir Sparkasse og teljast vera um 40% af bankakerfi landsins. Í Bretlandi er rekinn öflugur samfélagsbanki, Nationwide að nafni. Þessir bankar veita öðrum bönkum samkeppni í verði og gæðum. Við eigum val Við stöndum á krossgötum. Einkavæðing banka hefur enn og aftur sýnt sig að vera varasöm og að hún leiði ekki til þeirrar niðurstöðu sem sóst er eftir. Blessunarlega eigum við þó val: Annar valkosturinn er að halda áfram einkavæðingunni, sem mun leiða til einsleits bankakerfis og lakari niðurstöðu fyrir samfélagið. En hinn er að hörfa alfarið frá einkavæðingu Landsbankans og láta staðar numið með einkavæðingu Íslandsbanka. Við getum þá umbreytt Landsbankanum í samfélagsbanka og látið hann vera mótvægi við hina tvo – hann myndi veita þeim viðnám með samkeppni í verði og gæðum, sem myndi fá hina til að lækka verðið og gera betur. Áhætta samfélagsins af bönkunum myndi minnka. Með þessari leið virkjum við markaðsöflin í þágu notenda bankanna og samfélagsins alls. Við eigum val. Spurningin er: Erum við reiðubúin til að velja samfélagsbanka? Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði.
Eru nýbakaðar mæður komnar aftur á bak við eldavélina, á TikTok? Ingunn Björk Vilhjálmsdóttir Skoðun
Auðvitað á að treysta fólki sjálfu fyrir því hvert það beinir viðskiptum sínum Sigurður G. Guðjónsson Skoðun
Skoðun Eru nýbakaðar mæður komnar aftur á bak við eldavélina, á TikTok? Ingunn Björk Vilhjálmsdóttir skrifar
Skoðun Auðvitað á að treysta fólki sjálfu fyrir því hvert það beinir viðskiptum sínum Sigurður G. Guðjónsson skrifar
Skoðun Carnivore: Kransæðastífla og skínandi fínir kviðvöðvar? Guðrún Nanna Egilsdóttir ,Dögg Guðmundsdóttir skrifar
Eru nýbakaðar mæður komnar aftur á bak við eldavélina, á TikTok? Ingunn Björk Vilhjálmsdóttir Skoðun
Auðvitað á að treysta fólki sjálfu fyrir því hvert það beinir viðskiptum sínum Sigurður G. Guðjónsson Skoðun