For­maður Lýðræðis­flokksins sagður mis­beita sam­særis­kenningu

Arnar Þór Jónsson, formaður Lýðræðisflokksins og fyrrverandi forsetaframbjóðandi, hélt því fram að Katrín Jakobsdóttir, fyrrverandi forsætisráðherra og keppinautur hans í forsetakosningunum, yrði á næstunni sett í „gott embætti á vegum íslenska ríkisins eða hjá erlendum stofnunum“ í viðtali við mbl.is. Nefndi hann þetta sem dæmi um meint „djúpríki“ sem væri við lýði hér á landi.

„Djúpríki“ er hugtak sem hefur náð töluverðri útbreiðslu á undanförnum árum, sérstaklega eftir að Donald Trump, þáverandi Bandaríkjaforseti, hélt því fram að „djúpríki“ innan bandaríska stjórnkerfisins reyndi að klekkja á honum í forsetatíð hans.

Kenningin um djúpríkið er samsæriskenning að sögn Eiríks Bergmann, prófessors í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands, sem telur að það sé röng hugtakanotkun að kenna spillingu í embættisveitingum við djúpríkið. Það hafi ekkert með djúpríki að gera að halda því fram að embættismannakerfið eða hagsmunagæsluaðilar hafi of mikil áhrif í samfélaginu.

„Það að einhver fái sendiherrastól einhvers staðar er ekki djúpríkisaðgerð. Það væri mjög léttvægur þáttur í slíku. Menn geta sagt að það sé til einhvers konar embættisveitingaspilling í landinu. Að sulla því saman við djúpríkið er bara röng notkun á hugtökum,“ sagði Eiríkur í viðtali við Reykjavík síðdegis á Bylgjunni í gær.

Kenning um að ill öfl hafi tekið völdin

Hugtakið „djúpríki“ á rætur sínar að rekja til ríkja þar sem valdarán hersins eru tíð eins og í Tyrklandi og víðar. Íbúar þar telji borgaraleg stjórnvöld ekki raunverulega við stjórnvölinn heldur herinn eða öfl sem tengjast honum.

Eiríkur segir að þegar kenningin var flutt inn til Bandaríkjanna hafi það meðal annars verið hergagnaiðnaðurinn sem átti að stjórna öllu á bak við tjöldin. Kenningin tók svo á sig enn aðra mynd í tíð Trump.

„Hún gengur ekki út á það að til sé embættismannakerfi og samkrull spilltra afla sem svona ráði ýmsu í þjóðfélaginu, geti haft áhrif hér og þar heldur sé þetta kerfisbundið stjórnvald undir niðri sem er leynilegt og við sjáum ekki og að það samanstandi af tilteknum einstaklingum sem við getum bent á,“ segir prófessorinn sem heldur úti hlaðvarpinu Skuggavaldinu um samsæriskenningar.

Í Bandaríkjunum sé það til dæmis áhrifafólk úr Demókrataflokknum, úr fjármálalífinu og frægðarmenni í Hollywood sem haldi raunverulega um stjórnartaumana.

„Djúpríkið er samsæriskenning um það að illvirkjar, ekki bara einhverjir, illvirkjar stjórni landinu raunverulega. Að það séu ill öfl sem hafi grafið um sig í samfélaginu, tekið völdin, hafi stjórn á þeim stjórnvöldum sem við sjáum,“ sagði Eiríkur.

Útbreiðsla samsæriskenninga margfaldast á Íslandi

Þó að á Íslandi sé engum her, hergagnaiðnaði eða leyniþjónustu til að dreifa hefur kenningin um djúpríkið náð einhverri útbreiðslu hér á landi undanfarið eins og ummæli formanns Lýðræðisflokksins eru vísbending um.

Eiríkur segir að samsæriskenningar séu í eðli sínu almennar og alþjóðlegar. Þær breiðist um jarðkringluna og séu staðfærðar og aðlagaðar að aðstæðum á hverjum stað.

Helsta samsæriskenningin í Evrópu um þessar mundir snúist um „útskiptin miklu“ (e. Great Replacement Theory). Hún gengur út á að illvirkjar í Miðausturlöndum sendi kerfisbundið fólk frá Norður-Afríku og Miðausturlöndum til Evrópu til þess að koma þar á íslömsku samfélagi.

„Þá er þetta ekki bara fólk sem er að leita sér betra viðurværis upp á eigin spýtur sem er að koma til Evrópu heldur er það sent af illvirkjum,“ sagði Eirík.

Djúpríkið sé stærsta samsæriskenningin vestanhafs en í Rússlandi hafi grasserað kenning um að vestræn ríki sætu um landið og hygðu á innrás.

Á Íslandi hafi verið sáralítið um samsæriskenningar af þessu tagi fram til 2016 en síðan þá hafi tíðni þeirra, alvarleiki og útbreiðsla margfaldast.

„Núna geturðu séð alvarlegar samsæriskenningar flæða á hverjum degi. Þetta er engin smávægis breyting.“