Stoltastur af einni milljón trjáa

Landbúnaður er mikið í deiglunni um þessar mundir og markast það ekki síst af álitamálum sem tengjast aðildarumsókn að Evrópusambandinu. Sú mynd sem dregin er upp er oft á tíðum einsleit og gefur þá mynd í hugskoti leikmannsins að bændur þessa lands séu argasta afturhald sem hræðist breytingar.

Það er því góður skóli fyrir hvern þann sem hefur áhuga á lífinu í landinu að bregða sér austur á Fljótsdalshérað og heimsækja Eymund Magnússon bónda og eiginkonu hans Eygló Björk Ólafsdóttur í Vallanesi. Í stuttu máli er Vallanes leiðandi bú á sviði lífrænnar ræktunnar á Íslandi og var annað landsvæðið hérlendis sem lýst var laust við erfðabreyttar lífverur. Þetta tvennt er grunnurinn alls annars í búskap þeirra hjóna og hefur gefið þeim þá sérstöðu sem starfsemin hvílir á.

Vallanes

Býlið Vallanes er staðsett á Fljótsdalshéraði í Vallahreppi miðja vegu á milli Hallormsstaðar og Egilsstaða. Jörðin er 350 hektarar lands og öll viði vaxin. Prestssetur var í Vallanesi til 1975 og Vallaneskirkja, sem var vígð 1931, heilsar gestum áður en komið er að býlinu sjálfu.

Þar taka hjónin Eymundur og Eygló á móti ferðalöngum og bjóða til stofu. Eða til sætis í Sítrónuhúsinu, ef nákvæmni er gætt. Sítrónuhúsið er gróðurhús þar sem framandi plöntum er gefið tækifæri til að sýna andlitið. Sólblóm grípa augað en nafngiftin er hins vegar dregin af „sítrónutré", tíu sentimetra háu, sem Eymundur þarf að vekja sérstaka athygli á. Í og við húsið er ætlunin að rækta ávaxtatré.

Góðlátlegum efasemdaröddum blaðamanna er í litlu sinnt og svarað með útskýringum á ýmsum hugmyndum um hvernig ávöxtur trjánna verður nýttur þegar þau gefa uppskeru eftir einhver ár. Blaðamanni varð ekki ljóst fyrr en síðar þennan sama dag að efasemdir og verkkvíði eiga ekki heima í Vallanesi enda væri þá lítið þar að sjá.

Jörðin ber

Um aldamótin 1900 var gamli Vallanesbærinn ónýtur og þá keypti séra Magnús Blöndal, prestur í Vallanesi, landið sem liggur að Vallanesjörðinni og gaf nafnið Jaðar. Hann byggði þar mikið hús sem enn er mikil prýði að. Með þessum kaupum séra Magnúsar færðist allur búskapur frá Vallanesi og öll jarðrækt einskorðaðist við Jaðarlandið.

„Þegar ég kom að Vallanesi hafði ekki verið hér bóndi í tvo áratugi. Túnið var þriggja hektara skeifa í kringum fjósið þar sem hvorki var vatn né rafmagn. Íbúðarhúsið hélt vart vatni eða vindi og útihúsin voru að falli komin. Jörðin var í raun nakin og beið eftir mér," segir Eymundur.

Eymundur lýsir því að hann og fyrrverandi eiginkona hans til 23 ára, Kristbjörg Kristmundsdóttir, höfðu leitað víða fyrir sér um jörð eftir að þau komu austur á Hérað. Ein þeirra var Vallanes en Eymundur viðurkennir að sér hafi ekkert litist á jörðina, og það þvert á ráðleggingar staðkunnugra sem sögðu landkosti þar mikla. Ljóst var að ábúð á jörðinni þýddi ekki að hægt væri að hefja búskap heldur að byrja þyrfti á núllpunkti. Hins vegar höfðu leiðangrar á ófáar eyðijarðir og heimsóknir á jarðir sem voru að losna ekki skilað neinu svo úr varð að þau hjónin fluttu að Vallanesi árið 1979. „Það var kalt vor og aðkoman ekki skemmtileg. Hins vegar kom í ljós að þetta er kostajörð þó hún bæri það ekki með sér. Hér er frábært land til ræktunar", segir Eymundur. „Það hafði mikið að segja þegar ég lét undan ræktunarmanninum innra með mér og hætti kúabúskap með öllu."

Úrtölur

Hér vísar Eymundur til þess að hann ætlaði sér að stunda kúabúskap í Vallanesi. Í áratug framleiddi hann mjólk en nautakjötsframleiðsla var einnig töluverð. Ærinn tími fór í að byggja upp húsakostinn og brjóta landið og segja má að Vallanes hafi verið dæmigerð austfirsk jörð með hefðbundinn búskap. Hins vegar lýsir Eymundur því að á þeim tíma var settur á kvóti í mjólkurframleiðslu. Mönnum var skammtaður kvóti eftir framleiðslu sem fór illa við býli í uppbyggingu á þessum tíma. Þess utan var verð á kjöti lágt og það var því margt sem ýtti Eymundi í þá átt sem hann síðar valdi; bæði í ytra umhverfi landbúnaðarins í landinu en ekki síður persónulega hjá þeim hjónum. Lífræn ræktun var þeim hugleikin og Kristbjörg hafði frumkvæði að því að allt sem gekk til heimilisins var lífrænt. Það vatt upp á sig, segir Eymundur og aðrir sem höfðu áhuga á lífrænt ræktuðum afurðum settu sig í samband og keyptu töluvert magn grænmetis og korns.

„Það hafa verið margir úrtölumenn á leiðinni. Bændur sem voru hér fyrir gáfu þessum hugmyndum falleinkunn og hvöttu okkur til að halda okkur við hefðbundinn búskap. Ég var, og er, álitinn sérvitringur, sem ég tek bara sem hrósi. En þakklátir neytendur hafa á móti alltaf verið hvatinn til að halda áfram," segir Eymundur.

Nú er svo komið að ekkert skepnuhald er í Vallanesi, ef frá eru taldar nokkrar landnámshænur sem munu sjá Vallanesfólkinu fyrir eggjum í framtíðinni. Eymundi fannst skepnuhaldið fara illa með ræktuninni og fullvinnslu afurða í neytendapakkningar þó hann hafi síðustu árin sín sem kúabóndi boðið upp á lífrænt nautakjöt. „Okkar búrekstur hefur aðdráttarafl og fjölmargir koma hingað til að kynna sér lífræna ræktun, umhverfið og starfsemina sem hér fer fram. Hér kemur fólk til að leita hugmynda og hefur sagt mér síðar að hér hafi það fengið innblástur. Það er mjög gefandi að vita til þess."

Bygg

„Það er gaman að hugsa til þess tíma sem ég byrjaði að rækta bygg. Fólk spurði í fullri alvöru hvort þetta væri ekki eitthvað fyrir svín. Nú elskar þetta sama fólk þennan mat og velur umfram aðra kornvöru," segir Eymundur hlæjandi en byggrækt er þungamiðjan í ræktuninni í Vallanesi og er unnið úr sextíu tonnum af byggi árlega.

„Uppsveiflan var mikil í kjölfar kreppunar og fólk fór í auknu mæli að horfa eftir íslenskri framleiðslu. Augu fólks hafa opnast fyrir því að það séu góðar vörur framleiddar á Íslandi og að það sé hægt að stofna fyrirtæki um það að búa til vöru úr íslensku hráefni," segir Eymundur. „Þó að það hljómi undarlega þá hefur kreppan orðið til góðs hvað þetta varðar. Það er meiri stuðningur við frumkvöðla og íslenska sköpun sem ekki var hlustað á á tímum þegar allt var flutt inn fyrir slikk." Eygló bætir við, og þar talar markaðsmaðurinn í henni, að hrun krónunnar leiki hér stórt hlutverk enda sé nú bankabygg samkeppnishæft við hrísgrjón í verði, svo aðeins eitt dæmi sé tekið. Sala á bankabyggi jókst um 50 prósent árið 2009, nefnir Eygló því til sönnunar hvað umskiptin voru hröð eftir hrunið.

Persónuleg tengsl

„Það er töluverð þjóðremba í Íslendingum og ég hef aldrei skilið af hverju það náði ekki til þess að framleiða góðar vörur úr hreinum íslenskum jarðvegi," segir Eymundur þegar spurt er um hvernig sé að selja Íslendingum vörur úr íslensku korni. Hann hefur sannað að það er vel hægt.

„Það er gefandi að sjá þetta allt verða til, hlúa að því á meðan það vex og senda það svo frá sér í poka eða krukku. Við höfum bæði gaman að þessari ræktun og markaðssetningu, sem er mjög skemmtileg. Markaðssetning okkar felst fyrst og síðast í beinu sambandi við fólk. Við höfum lagt áherslu á að okkar viðskiptavinir komi til okkar í heimsókn; jafnt matreiðslumeistarar og þeir sem vinna í verslunum sem selja vörurnar okkar. Þannig byggjum við upp traust og trúnað og fólk gerir sér grein fyrir hvað hægt er að gera hérna og fær trú á að við getum annað eftirspurn," segir Eymundur og segir frá því að ungir matreiðslumenn, sem dvelja tímabundið á Austurlandi, komi gjarnan í heimsókn. Þegar svo líður frá haldast viðskiptin eftir að komið er á veitingahús annars staðar á landinu.

Eygló bætir því við að markaðssetning krefjist útsjónarsemi í litlum rekstri. „Þetta er persónuleg sölumennska sem felst ekki síst í því að gefa fólki að smakka vörurnar okkar."

Bóndi með graut í potti

„Hugmyndin að okkar eigin vörumerki kom mjög snemma. Sennilega um miðjan níunda áratuginn. Þá voru bændur ekki að selja undir vörumerki og kannski má segja að við höfum verið frumkvöðlar í því. Með því að selja undir vörumerki felst ákveðin yfirlýsing um að maður sé stoltur af því sem maður er að gera. Til er svokölluð merkjatryggð og ekki undan því komist að tryggja að fólk rati á þessa vöru," segir Eymundur en þau hjón útiloka ekki útflutning og hafa stigið fyrstu skrefin í þá átt.

„Við fórum á sýningu á Ítalíu í fyrra sem tengist Slow Food samtökunum, en Eygló er einn af stofnendum þeirrar hreyfingar á Íslandi," segir Eymundur. „Það var hugsað sem skóli fyrir okkur og ekki var í deiglunni að gera stóra sölusamninga. Það má hins vegar segja að við séum þegar komin í lítilsháttar útflutning með því að stíla vörurnar okkar inn á ferðamenn. Við gerum vörurnar aðgengilegar fyrir þá með því að gefa út kynningarefni þar sem þeir sjá hvaðan varan kemur. Það er nefnilega svo að matarminjagripir eru vaxandi hluti af ferðaþjónustu. Frekar en að draga með sér styttu af lunda vilja margir færa heim upplifun í krukku. Við reynum að vera sýnileg fyrir ferðamanninn og hver veit nema það beri ávöxt þegar fram í sækir."

Eygló segir að þau kjósi að fara lífrænu leiðina. Vaxa inn í útflutning frekar en fara í átak þar sem yfirráð eða dauði er aðalsmerkið. „Það kemur aldrei upp sú staða að við setjum stórfé í auglýsingar. Við treystum á persónulega kynningu. Í tíu ár hef ég staðið á hverjum vetri í verslunum í Reykjavík frá því í janúar og fram í apríl við að gefa fólki grauta og brauð úr byggi. Þess vegna borða Íslendingar sextíu tonn af byggi af ökrunum hér," segir Eymundur.

Evrópa og styrkjakerfið

Ekki verður hjá því komist að inna Eymund og Eygló eftir skoðun þeirra á íslenskum landbúnaði og Evrópuumræðunni í því samhengi. Það hefur vart farið fram hjá neinum að landsþekkt gestrisni íslenskra bænda nær ekki til Evrópu.

„Já, umræðan er vissulega einkennileg á köflum. Við horfum auðvitað helst til þeirra aðgerða sem Evrópusambandið hefur gripið til þess að styðja við lífrænan landbúnað og auka hlutdeild hans í heildinni. Þegar horft er til þess stuðnings sem þar er í boði fyrir þá sem stunda lífrænar framleiðsluaðferðir og hvernig reynt er að jafna aðstöðumun með tilliti til landfræðilegrar legu mætti ætla að lífrænum bændum væri betur borgið innan Evrópusambandsins. En margt á eftir að skýrast betur áður en til ákvörðunar kemur," segir Eymundur.

Eygló bætir við að fyrir árið 2020 hafi Evrópusambandið einsett sér að tuttugu prósent af allri landbúnaðarframleiðslu verði lífræn. „Þar er stefnt á tuttugu prósent fyrir 2020 því þar sjá menn lífæna ræktun sem besta svarið við vaxandi mengun jarðvegs og grunnvatns. Hér er þetta eitt prósent og engin stefna hefur verið mótuð til framtíðar. Það er í raun mikið áhyggjuefni."

Hefðbundinn íslenskur landbúnaður er að stórum hluta háður styrkjum og því kann það að hljóma eins og lygasaga að engir styrkir ganga til þeirra á Vallanesi. Það eru engar niðurgreiðslur eða framleiðslustyrkir í gangi fyrir korn eða grænmeti nema þá á örfáum tegundum til ylræktar en því er ekki að skipta í Vallanesi þar sem enginn er jarðhitinn.

„Okkur þætti reyndar ekkert spennandi, á sama tíma og við berjumst fyrir okkar sjálfstæði sem matvælaframleiðendur, að þiggja styrki og það er ekki svo að við stundum okkar ræktun í skjóli styrkjakerfisins. En það sitja ekki allir við sama borð á Íslandi þegar það kemur að fjarlægð frá mörkuðum, aðgengi að ódýrri orku og meira að segja fjarskiptum. Það má vissulega huga að því að jafna út slíkan aðstöðumun, og eðlilegt að þessi kerfi séu í stöðugri umræðu og þróun," segir Eymundur.

Alþjóðlegt samfélag

Eitt grípur augað þegar farið er um Vallanesjörðina en það eru litríkar byggingar þar sem vinnufólk hefst við. Vallanes er hluti af alþjóðlegu samtökunum WWOOF - World Wide Opportunities on Organic Farms, sem gefur ungu fólki tækifæri til að ferðast um heiminn og taka þátt í ræktun á lífrænum býlum. Um sjálfboðastarf er að ræða og fyrir vinnuframlag sitt fær fólkið mat og skjól en hugmyndafræðin snýst fyrst og síðast um að kynnast fólki í nýju landi.

„Það má segja að hér ríki alþjóðlegt andrúmsloft. Hér koma á hverju ári um sextíu til sjötíu útlendingar í gegnum starfsnám eða WWOOF. Mörg þeirra eru listafólk og því er jarðvegurinn frjór í fleiri en einum skilningi hér í Vallanesi," segir Eygló. „Margir hafa komið ár eftir ár og bindast þessum stað sterkum böndum."

Að rækta skógÞað verður að viðurkennast að það er svolítið stuðandi að koma að Vallanesi. Neikvæðni í garð íslensks landbúnaðar þrífst þar ekki nema augnablik. Hér sést að stöðnun er hugarástand, ekki að það sé endilega lýsandi fyrir greinina, og möguleikarnir greinilega endalausir. Í farteskinu er eitt og annað þegar Eymundur og Eygló eru kvödd. Eitt er hversu lítill skilningur er á því sem þar er haft í hávegum; á lífrænni ræktun. Það kostar töluverða peninga á hverju ári að fá vottunarstofu til að taka út starfsemina, enda er lífræn ræktun því háð að það sé skjalfest að allt standist ströngustu kröfur. Á sama tíma er vottun um vistvæna framleiðslu að kostnaðarlausu fyrir bændur í hefðbundnum búskap. Þau halda því reyndar fram að mikið skorti á að umhverfi til lífrænnar ræktunar sé hvetjandi á Íslandi, líkt og í löndum sem við berum okkur saman við. Færa má fyri því rök að menntakerfið og stofnanir ættu að koma að því að hvetja til aukinnar hlutdeildar lífrænna framleiðsluaðferða á Íslandi.

Annað er að Vallanes er ekki bara býli í minningunni heldur ekkert síður skógur. Þegar Eymundur kom að jörðinni voru þar fáein tré á stangli; við gamla bæinn og kirkjugarðinn. Síðan hafa 350 hektarar lands verið klæddir upp. „Hér hafa verið gróðursett rúmlega milljón tré. Mér þykir vænt um þá staðreynd. Ekki bara að þessi skógur mun nýtast komandi kynslóðum heldur ekki síður að trén gera okkur það kleift að stunda þessa ræktun sem varð ofan á. Skógurinn er það sem ég er stoltastur af því hann mun lifa löngu eftir að annað sem hér hefur verið gert er gleymt."